მოსალოდნელი მოულოდნელობები (საპრეზიდენტო არჩევნები 2018)

როგორც იქნა დასრულებული საპრეზიდენტო არჩევნები საქართველოს ისტორიაში რამდენიმე მიზეზის გამო შევა –

ა) როგორც პრეზიდენტის უკანასკნელი პირდაპირი არჩევნები,

ბ) არჩევნები, რომლის შემდეგ საპრეზიდენტო მმართველობა საბოლოოდ შეიცვლება საპარლამენტო რესპუბლიკით,

გ) პირველი საპრეზიდენტო არჩევნები, როცა 2 ტურის ჩატარება გახდა საჭირო,

დ) როდესაც საქართველომ პირველად აირჩია ქალი პრეზიდენტი.

და მაინც, ალბათ ეს საპრეზიდენტო არჩევნები იყო ყველაზე გამორჩეული სხვადასხვა მოულოდნელობებით, თუმცა დაკვირვებით ანალიზის შედეგად შეიძლება დავასკვნათ, რომ ამ მოულოდნელობათა უმრავლესობა საკმაოდ მოსალოდნელი იყო, რომ არა ტრადიციული ქართული ჰაიჰარობა – როცა გზა მხოლოდ ურმის გადაბრუნების შემდეგ ჩნდება…

I ტური – ოცნების ფიასკო და მოსალოდნელი „პარადოქსები“

საყოველთაო თანხმობა არსებობს იმაზე, რომ „ქართულმა ოცნებამ“ პირველი ტური წააგო.

წააგო არა იმდენად რიცხვებით (ფორმალურად სალომე ზურაბიშვილმა 0.9%-ით მოუგო გრიგოლ ვაშაძეს), მაგრამ წააგო ამ თუნდაც ლამის საყაიმო ანგარიშის კატასტროფული შეუსაბამობით პოლიტიკურ ძალთა დღეს არსებულ თანაფარდობასთან: პარლამენტში ქართულ ოცნებას ეკუთვნის 114 ადგილი (76%), ხოლო ნაცმოძრაობას – მხოლოდ 6 (4%)! ყველა თვითმმართველი ქალაქის მერი ასევე ოცნებიდანაა, და თვითმმართველი თემების ყველა საკრებულოშიც, გარდა – ბორჯომისა, უმრავლესობა სწორედ ქართულ ოცნებას ეკუთვნის.

და ამ ფონზე, პირველი ტურში ქართული ოცნების მიერ მიღებული 615,000 ხმა ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი იყო 2012 წლის შემდეგ. ხოლო ნაცმოძრაობის მიერ მიღებული 601,000 – ყველაზე მაღალი. და თუ ამას დავამატებთ „ევროპული საქართველოს“ 180,000 ხმას, ყოფილი ნაცმოძრაობის მხარეს სულაც 780,000 ხმაზეა უკვე საუბარი, რაც თითქმის იგივე შედეგია, რომელიც ნაცმოძრობამ 2012 წელს აჩვენა, – ჯერ კიდევ ხელისუფლებაში ყოფნისას. აშკარაა, რომ 2018 წლის პირველ ტურში ქართული ოცნების შედეგს სრულიად სამართლიანად, არა უბრალოდ, – მარცხი, არამედ – ფიასკოც კი, შეიძლება, ეწოდოს.

და მაინც, ეს, სრულიადაც არ იყო მოულოდნელი. მოულოდნელი მხოლოდ მისთვის იყო, ვინც მდგომარეობის კრიტიკულ ანალიზს არ აკეთებდა და ბოლო მომენტამდე თავსაც და საზოგადოებასაც არწმუნებდა, რომ ქართული ოცნების მიერ მხარდაჭერილი კანდიდატი პირველივე ტურში გაიმარჯვებდა.

არის ამ მარცხში ის ზოგადი ტენდენციები და ფაქტორები, რაც თითქმის ყოველთვის მოქმედებს, მაგრამ არის ინდივიდუალური თავისებურებები და სპეციფიური მიზეზებიც.

ზოგადად, გამარჯვებულ პარტიას 4-6 წლის შემდეგ არჩევნების წაგების მაღალი შანსი აქვს. რატომ? ხალხს ყველაფერი ბეზრდება და იმედი აქვს, რომ ახალი ცოცხი უკეთ დაგვის. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ თავისი ფენომენალურად წარმატებული სახელისუფლებო პერიოდების შემდეგ არჩევნები წააგეს უინსტონ ჩერჩილმა და ახლახანს გარდაცვლილმა ჯორჯ ბუშმა (უფროსმა). პირველი ვადის შემდეგ 2008 წელს მიხეილ სააკაშვილმაც ვერ მოიგო დამაჯერებლად საპრეზიდენტო არჩევნები – მისი მაჩვენებელი 96%-დან 53.5%-მდე დაეცა, და მხოლოდ იმ 3.5%-ის წყალობით გადაურჩა მეორე ტურს. ხოლო თუ იმას გავითვალისწინებთ, რა მასშტაბის არნახული ზეწოლით და და მასობრივი გაყალბებით მიმდინარეობდა 2008 წლის 5 იანვრის საპრეზიდენტო არჩევნები, ხოლო ეუთოს საზედამხედეველო მისიის საბოლო ანგარიშში (გამოქვეყნდა 2008 წლის 4 მარტს!) შავით თეთრზე წერია, რომ საარჩევნო უბნების 23%-ში (!) ხმის დათვლა ჩატარდა დიდი დარღვევებით და შეფასდა „ცუდად“ ან „ძალიან ცუდად“ (რომ არაფერი ვთქვათ ხმის მიცემის და სხვა დარღვევებზე), სრულიად აშკარაა, რომ მიხეილ სააკაშვილი გაყალბებების გარეშე იმ არჩევნებს პირველივე ტურში ვერ მოიგებდა.

ახლა კი სპეციფიურ მიზეზებზე შევჩერდები, რამაც პირველ ტურში ქართული ოცნების ძალიან ცუდი შედეგი განაპირობა.

• ბიძინა ივანიშვილმა 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგად სრულად გაკრიფა არა მარტო „შუა“, არამედ მოახერხა ყველა იმ პარტიის დეზორგანიზაციაც, რომლებთან ერთად ქართული ოცნება 2012 წელს კოალიციაში იყო. ზოგიერთი ეს პარტია ქართულმა ოცნებამ ჩაყლაპა, ხოლო სხვა პარტიები – დაიშალნენ ან ძალიან დასუსტდნენ. ამას შედეგად ორი სერიოზული შედეგი მოჰყვა:
  • – ქართულ პოლიტიკური სპექტრი, გაძლიერების ნაცვლად, გაღარიბდა.
  • – ის ამომრჩეველი, რომელიც არ არის უშუალოდ ოცნების ამომრჩეველი, მაგრამ ხმას მისცემდა სხვა (ადრე ოცნებასთან კოალიციაში მყოფ) პარტიებს, შეიძლება, იმედგაცრუებული აღარ წავიდა არჩევნებზე, ანდა სულაც – ნაციონალური მოძრაობისაკენ გადაიხარა.
• ქართულმა ოცნებამ ვერ შეასრულა დანაპირები სამართლიანობის აღდგენის (ან – უფრო სწორედ – სამართლიანობის დამკვიდრების) შესახებ. დღეს მიხეილ სააკაშვილის დროინდელი ძალადობრივი მანქანის საცეცები მნიშვნელოვანწილად მოკვეთილია, მაგრამ სასამართლოსა და პროკურატურის სათავეში, ოცნების საპარლამენტო და რეგიონალურ პარტიულ სტრუქტურებში – ერთ დროს ნაცმოძრაობის ცნობილი ოდიოზური პირების არსებობა სერიოზულ ეჭვს იწვევს, რომ სამართლის დამკვიდრებიდან ჯერ ისევ შორსაა. თუ ეკონომიკური სწრაფი პროგრესის მიღწევა – ისეთის, რომელიც საზოგადოების ფართო ფენებისათვის იქნებოდა ხელშესახები, – ნამდვილად რთული და ხანგრძლივი ამოცანაა, სამართლიანობის დამკვიდრების მხრივ არსებული მოლოდნების იმედგაცრუება უფრო მძიმე იმიჯური დარტყმა მგონია ქართული ოცნებისათვის.
• სარალიძის და მაჩალიკაშვილის საქმეებში დაშვებული სერიოზული ხარვეზები თუ დანაშაულებრივი ქმედებები ამ შვილმკვდარი მამების მიმართ სამართლიანი გამოძიებისა და სასჯელის უკმარობის განცდას ქმნის. ეს ორი საქმე იქცა ძალიან მძიმე ტესტად ხელისუფლებისათვის, თანაც დღემდე გადაუჭრელია. ხელისუფლებამ ვერ მოახერხა ამ ადამიანებთან თანაგრძნობით გამსჭვალული სწორი კომუნიკაციის დამყარება და მათი ტკივილზე საქმის დროული და სამართლიანი გამოძიებით პასუხი, იმაზე რომ არაფერი ვთქვა, რომ ვერ გათვალა, როგორ „ოქროს ძარღვად“ აქცევდა სათავისოდ ამ საქმეებს ნაციონალური მოძრაობა.
• მიუხედავად იმისა, რომ ნაციონალური მოძრაობის რეჟიმის მიერ ჩადენილი დანაშაულებრივი ქმედებების ზოგიერთ საქმეზე სამართლიანი განაჩენი დადგა და ასრულებაც მოხდა (ქონებრივი დანაშაულების მსხვერპლთა რესტიტუცია), ეს (მგონი, 150-მდე საქმე) მაინც მცირე დოზაა. და რაც ყველაზე სავალალოა, საზოგადოების უმეტეს ნაწილს ესეც კი არ მიეწოდა სწორი გზავნილის სახით. არც ვებ-გვერდი შექმნილა, არც კონფერენცია ჩატარებულა, არც რამე სატელევიზიო გადაცემა… ნაციონალური მოძრაობა ამას მშვენივრად იყენებს და საუბრობს საკუთარ „ერთეულ შეცდომებზე“ და დღევანდელი ხელისუფლების „მასობრივ დანაშაულებებზე“. თუ გავითვალისწინებთ, რომ საზოგადოებას ყოველთვის ბოლო ამბები უკეთ ახსოვს, ეს ყველაფერი, რუსთავი2-ის პროპაგანდისტული ჰაუბიცებით და მორტირებით გამოსროლილი, მომაკვდინებელ შედეგს იძლევა, მით უფრო – რაიონებში, სადაც მოსახლეობა დიდწილად რუსთავი2-ის მენიუზეა გადართული.
• ქართული ოცნება ვერ იქცა იდეოლოგიურად გამართულ და ორგანიზაციულად მწყობრ პარტიად. ვფიქრობ, ამის მთავარი მიზეზი არის ის, რომ პარტიის თავმჯდომარეს არც ჰქონდა პრიორიტეტად დასახული ეს მიზანი. 2016 წლის არჩევნების შემდეგ 2018 წლის გაზაფხულამდე აქტიური პოლიტიკური ცხოვრებიდან მისმა ჩამოშორებამ და 2016-17 წლების ორივე არჩევნებში ფანტასტიკური შედეგის  მიღწევამ შექმნა  ილუზია, – „ასეც იოლად გავალთ ფონს“. რეალობა არის ის, რომ ღირსეული ოპონენტის არარსებობა, რამდენადაც აიოლებს გამარჯვებას, იმდენად, ან – მეტადაც კი, თვითდამშვიდების და მოდუნების საფუძველი ხდება. ხოლო პოლიტიკა  სისტემატურობას და ყოველდღიური რუტინული ამოცანების მეთოდურად გადაწყვეტას მოითხოვს. პოლიტიკური პარტიის შენება სკის შენებას ჰგავს – არაპროფესიონალიზმი და ჰაიჰარობა დამღუპველია.
• ვფიქრობ, საკმაოდ თვითდამაზიანებელი იყო ოცნებისათვის პრემიერ-მინისტრის გადაყენება. მგონი, უკვე არავის ჰგონია, კვირიკაშვილი რომ თავისით გადადგა და იუნისეფის კვლევა რომ ამ საკითხში გადამწყვეტი იყო. „ფონზე გადასვლისას ცხენებს არ ცვლიანო“, ნათქვამია, და არა მარტო წინასაარჩევნო პერიოდის მომენტი იყო ძალიან არასახარბიელო საკადრო ცვლილებებისათვის, არამედ კიდევ უფრო მეტად ის – რა ტიპის ინფორმაციები გავრცელდა ამ ცვლილებების შემდეგ – იყო მინიშნებები არა მარტო მმართველობის და გადაწყვეტილებების სწრაფად მიღების ხარვეზებზე (რაც, ალბათ, რეალობას შეესაბამებოდა), არამედ – შესაძლო კორუფციულ გარიგებებზე, ერთ-ერთ ბანკთან ინტერესთა კონფლიქტზე, და ლამის – სახელმწიფოს წინააღმდეგ აქციებიის დაგეგმვაზეც კი. საბოლოოდ, მას მერე, რაც აშკარა გახდა, რომ კვირიკაშვილი პოლიტიკიდა წავიდა და რამე საარჩევნო აქტივობას არ გეგმავდა, ეს ყველაფერი არც გამოძიებულა, არც დადასტურებულა და არც უარყოფილა. მაგრამ, ქართულმა ოცნებამ, ნებით თუ უნებლიედ, პრემიერ-მინისტრის სასწრაფოდ მოშორებით, თითქოს დაადასტურა იმ მძიმე პროპაგანდისტულ-ფსიქოლოგიური შეტევის ვექტორების სისწორე, რასაც კვირიკაშვილის წინააღმდეგ დიდი ხნის განმავლობაში ნაცმოძრაობა იყენებდა. ასეთი კარტ-ბლანშის მიცემა ნაცმოძრაობისთვის – არჩევნებამდე რამდენიმე თვით ადრე – უკვალოდ არ ჩაივლიდა. და არც ჩაიარა. საზოგადოებაში გაჩნდა იმის შეგრძნება, რომ ოცნებამ სტაბილურობა დაკარგა. მართალია, ივანიშვილის პოლიტიკაში დაბრუნებამ გააჩინა მოლოდინი, რომ იგი სერიოზულად დაბრუნდა და სრულ პასუხისმგებლობას საკუთარ თავზე აიღებდა, მაგრამ ეს მოლოდინი მალე გაიფანტა. ეტყობა, ჯერ კიდევ არსებული „ჭარბი ნდობისა“ და იოლი გამარჯვების იმედის პრევალირების გამო, ივანიშვილმა პოლიტიკასთან ახლოს დგომაც საკმარისად ჩათვალა…
• სერიოზული შეცდომა იყო საპრეზიდენტო პოსტის გამოცხადება არცთუ მნიშვნელოვან პოლიტიკურ თანამდებობად და საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის მნიშვნელობის დაკნინება. ფაქტობრივად, ოცნებამ თავად უთხრა ხალხს – რა გენაღვლებათ, ვისიც არ უნდა იყოს ეს ადგილი, მაინცდამაინც არც გვჭირდებაო. რაც ოცნების ამომრჩეველმა ასე გადათარგმნა – ესეიგი, სახლში უნდა დავრჩეთ, რაში გვაინტერესებს, 28 ოქტომბერს ვინ მოიგებსო…
• სალომე ზურაბიშვილის არჩევა ოცნების მხარდაჭერილ კანდიდატად შეიძლება თავისთავად არ იყო შეცდომა, (თუმცა, მაინც მგონია, რომ ამან კიდევ უფრო გაამძაფრა არაფორმალური მმართველობის შეგრძნება. ჯობდა, საკუთარი კანდიდატი ჰყოლოდათ და საკუთარი პასუხისმგებლობა ჰქონოდათ), მაგრამ შეცდომა იყო ამ გადაწყვეტილების „დამოუკიდებელი კანდიდატისთვის“ მხარდაჭერად შეფუთვა. ძალიან ბევრმა, ჩემს მსგავსად, ეს თავიდანვე არ დაიჯერა (და სწორიც აღმოვჩნდით). სამაგიეროდ, თავად ოცნების პარტელიტამ დაიჯერა და საერთოდ არ ჩათვალეს საჭიროდ საარჩევნო კამპანიაში ჩართვა – მაგ. მაჟორიტარების უდიდეს ნაწილს აზრადაც არ მოსვლიათ თავიანთ რაიონებში სალომე ზურაბიშვილთან ერთად რამე აქციების ჩატარება, ან ელემენტარულად რაიმე სხვა ფორმით მხარდაჭერის გამოცხადება.
• 2008 წელს ომის დაწყების თემით საარჩევნო კამპანიის დაწყება ძალიან ცუდი გადაწყვეტილება აღმოჩნდა თავად ზურაბიშვილისთვის. რომ არა ნაცმოძრაობის გებელსური პროპგანდის საოცრად დახვეწილი მანქანა, შეიძლება, ამ ასპექტს სერიოზული, მაგრამ არა ასეთი – ლამის, კატასტროფული – ზიანი მიეყენებინა, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ამ თემის ჰიპერბოლიზირებით (იმ ძალის მხრიდან, რომელთა ლიდერებს ხელისფლებაში ყოფნისას თავად ჰქონდათ ხელი მოწერილი მსგავს განცხადებებზე – თანაც ევროსაბჭოს ოფიციალურ დოკუმეტებზე!), თემის ნეგატიური გავლენა ძალიან ხანგრძლივი და ძალიან სერიოზული აღმოჩნდა­. ნაცმოძრაობამ, ევროპის სახალხო პარტიაში (EPP) საკუთარი წევრობის გამოყენებით, თითქმის მოახერხა საერთაშორისო ასპარეზზე იმ აზრის  გავრცელება, რომ [ნატოს და ევროკავშირის სტრუქტურებში გამოცდილების მქონე!] სალომე ზურაბიშვილი „პრორუსი კანდიდატია“, ხოლო [საბჭოთა წარსულით მოამაყე, ომის მერეც რუსული პასპორტის ვერდამთმობი!] გრიგოლ ვაშაძე – „ქართული ეროვნულობის და დამოუკიდებლობის ბურჯი და გარანტი“ (Sic!). ზურაბიშვილის ქართულის ხარვეზები აგრესიული თავდასხმების კიდევ ერთ მოწყვლად სამიზნედ იქცა და ისედაც ნაკლებად კომუნიკაბელური კანდიდატის კიდევ უფრო მეტი დაძაბულობა და კომუნიკაციის დეფიციტი გამოიწვია… შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენ პირველად ვიხილეთ მასირებული ბულინგი კანდიდატის მიმართ, როდესაც მის პატრიოტიზმს ის დაქირავებული მიშისტებიც კი უშვერად იხსენიებდნენ, რომელთაც თავად პუტინის და კადიროვის ღონისძიებებში მონაწილეობის “მდიდარი” გამოცდილება და დაფინანსების ისტორიაც კი გააჩნდათ. დაბოლოს, ცოდვა გამხელილი სჯობს, პოლიტიკური დებატები სალომე ზურაბიშვილმა ორივე კონკურენტთან წააგო. ჯერ ერთი, იმიტომ, რომ ნაკლებად გამოცდილია ამ საქმეში, ხოლო უფრო მეტად იმიტომ, რომ დებატები ქართულად იყო, ხოლო სალომე ზურაბიშვილი, აშკარაა, რომ აზრს ფრანგულად ან ინგლისურად აყალიბებს და მერე ახდენს მის თარგმნას. მსგავსი პრობლემები იმ ემიგრანტ ბალტიისპირელ ლიდერებსაც ჰქონდათ, ვინც უცხოეთში დაიბადნენ და გაიზარდნენ და უკვე შემდეგ დაბრუნდნენ სამშობლოში, როგორც პოლიტიკური ლიდერები. მაგრამ მათ არ მოუწიათ ასეთ აგრესიულ ოპონენტებთან და მედიასთან პაექრობა.
• ქართული ოცნების PR-სამსახური პირველ ტურამდე იყო ცოცხალმკვდარი, ხოლო ქართული ოცნების სოციოლოგიური სამსახური – მკვდარზე უარესი, რამეთუ მათი კვლევები მხოლოდ თვითდამშვიდების ჰიპნოზის ეფექტის მქონე აღმოჩნდა. მაგალითისთვის მოვიყვან ორ დეტალს – ის, რომ ნაცმოძრაობის 400-ლარიანი პენსიის დაპირება სრული ბლეფი იყო და ელემენტარულად საქართველოს ბიუჯეტს არაფრით შეესაბამებოდა, ისევე როგორც ვაშაძის PR-კომპანიაში რუსი პიარ-ტექნოლოგების და კერძოდ, იმ შკლიაროვის მონაწილეობა, რომელმაც საქართველოში საარჩევნო რევოლუცია დააანონსა, – ორივე ეს ამბავი ფეისბუქზე გახმაურდა – არა ოცნების ან ზურაბიშვილის PR-ჯგუფების ან საარჩევნო შტატების მიერ, არამედ უბრალოდ, დაინტერესებული და დაკვირვებული ფეისბუქ-მომხმარებლების (თუ არ ვცდები – ირა ჭელიძის და მერაბ მეტრეველის) მიერ.
• ამ ფონზე, ის მასიური და ტოტალური უპირატესობა, რაც ბანერების და სხვა რეკლამის მხრივ, კონკურენტებთან შედარებით სალომე ზურაბიშვილს ჰქონდა – რეალურად იქცა ანტირეკლამად. დუხჭირ მოსახლეობაზე, არა მგონია, პოზიტიურად მოქმედებდეს საარჩევნო ბანერებში და რეკლამებში ჭარბად დახარჯული თანხების დემონსტრირება.
• საკმაოდ დიდი აცილება ნაცმოძრაობის აგრესიულ კამპანიასა და ოცნების „ევროპულ“ კამპანიას შორის. I ტურში ოცნებას მორალური უპირატესობა ჰქონდა, მაგრამ მხოლოდ მორალური უპირატესობით ამ კიკბოქსინგის მოგება შეუძლებელი იყო…
• დაბოლოს, არჩევნების პირველი ტურის წინ, ოცნებამ განახორციელა რამდენიმე ძალიან მძიმე შეცდომა, რასაც ვერც კი ინატრებდა მათგან ნაცმოძრაობა:
  • – კანაფის (სამედიცინო მარიხუანის) კულტივირების და ეკონომიკური პრობლემების პანაცეად გამოცხადების თემა! ამ თემის უსწრაფესი „პოპულარიზაციით“ მკვეთრად გაღიზიანდა სამღვდელოება და საზოგადოების კონსერვატიული ნაწილი. ხოლო, თუ ვინმე ელოდა, რომ ახალგაზრდობასა და მემარჯვენე მსოფლმხედველობის ეკონომისტებში მაინც იქნებოდა ეს იდეა პოპულარული, მწარედ შეცდნენ – ამ ტიპის გადაწყვეტილებებს თუ ვინმეს დაუფასებდნენ, არა – ქართულ ოცნებას, არამედ – ისევ „გირჩს“, რომელიც დიდი ხანია, თავის იდეოლოგიის ერთ-ერთ ქვაკუთხედად სწორედ მაქსიმილურ კანაფიზაციას აცხადებს.
  • ქუთაისიდან თბილისში პარლამენტის გადმოტანის გადაწყვეტილების გამოცხადება, რაც ქუთაისში ვაშაძის პირველ ტურში ერთ-ერთი ყველაზე მკვეთრი გამარჯვების მიზეზი მგონია.
  • რიგი, საზოგადოებაში არაპოპულარული, გადაწყვეტილებების გახმაურება სწორედ არჩევნების წინ (მაგ. ხორბლის გადამზიდავების თემა).
  • უკვე ყბადაღებული დაპირისპირება და აქტიური შეტევა არასამთავრობო ორგანიზაციებზე.
  • როგორც ლამის ყველა არჩევნების წინ – ლარის კურსის მკვეთრი ვარდნა…

II ტური – ნაცმოძრაობის ფიასკო

II ტურის წინ ნაცმოძრაობას ჰქონდა ყველა ის უპირატესობა, რაც თითქოს მის საბოლოო წარმატებას უზრუნველყოფდა

ა) თუნდაც ბუტაფორიული, მაგრამ მაინც – კოალიციურობა, რასაც პირველი ტურის შემდეგ კიდევ ევროპული საქართველო, რესპუბლიკელები და გუბაზ-ოქრუაშვილიც დაემატნენ. მაშინ როცა ოცნების მხარეს მხოლოდ პატრიოტთა ალიანსი დადგა გამოკვეთილად, ხოლო ლეიბორისტებმა, შენების მოძრაობამ და თავისუფალი დემოკრატებმა, უბრალოდ, ნეიტრალიტეტი არჩიეს;

ბ) I ტურში მოგროვილი ხმების უპირატესობა: 780,000 – 615,000-ის წინააღმდეგ;

გ) თავად ოცნებაში გაჩენილი მკვეთრი შეშფოთება და დაბნეულობა;

დ) პარალელები 2003 წელთან, როცა მოქკავშირის თითქოსდა მონოლითურ სახელისუფლებო გუნდში პირველი ბზარების გაჩენამ მკვეთრი არქიტექტონიკული ძვრები და ხელისუფლების სწრაფი ჩამოშლა განაპირობა. და ამ სიტუაციური დეჟავიუს განსაკუთრებულად საშიში ფენომენი – ხელისუფლების საპარლამენტი ბლოკში მაჟორიტარი დეპუტატების დიდი მასა, რომლებიც, როგორც ისტორია აჩვენებს, ყოველთვის ადვილად გადახტებიან მოწინააღმდეგის ნავში – ჩაძირვის პირველი ნიშნების გაჩენისთანავე.

მაგრამ მოხდა ის, რასაც ისევ მოსალოდნელი მოულოდნელობა შეიძლება ვუწოდოთ: – 0:5-ით წაგებული პირველი ტაიმის შემდეგ მატჩი 10:5 დასრულდა – უკვე ოცნების სასარგებლოდ.

მოდით, მეორე ტურში სიტუაციის მკვეთრი ცვლილების მიზეზებსაც გადავავლოთ თვალი:

1. დამნაშავეების შეწყალების დაპირება – პირველი ტურით თავბრუდახვეულმა გრიგოლ ვაშაძემ სასწრაფოდ, ლამის პირველივე ინტერვიუში გამოაცხადა მისი არჩევის შემდეგ „პოლიტპატიმრების“ და „პოლიტბრალდებულების“ სრული რეაბილიტაცია და შეწყალება. დამატებით ჩაკითხვაზე დააზუსტა, რომ ამ სიაში შევიდოდნენ სააკაშვილი, მერაბიშვილი, ახალაია, ცააძე და სხვები. ამით გრიგოლ ვაშაძეს საკუთარი მომხრეების გამხნევება სურდა, მაგრამ ის ვერ გათვალა, როგორ ანტინაცურ მობილიზებას გამოიწვევდა ასეთი პერსპექტივა საზოგადოების ფართო წრეებში – იმ ნაწილში, რომელიც პირველ ტურზე ძირითადად, თავი არ შეუწუხებია. საყურადღებო იყო ნაცკანდიდატის ამ „გულუხვ“ დაპირებაზე იუსტიციის საბჭოს წევრის ანა დოლიძის გამოხმაურება, რომელიც ოცნების მხარდამჭერად ნამდვილად ვერ ჩაითვლება: ძალიან სერიოზული საფრთხის წინაშე ვართ, რადგან პრეზიდენტობის კანდიდატი გრიგოლ ვაშაძე არ არის მარტო გრიგოლ ვაშაძე – ის არის პრობლემების მთელი პაკეტი, ეს პრობლემები არის დათა ახალაია, ბაჩო ახალაია, ვანო მერაბიშვილი – ადამიანები, რომლებიც მხილებული არიან რეალურ, აქტიურ, ფართომასშტაბიან უფლებების დარღვევებში. წაიკითხეთ მათივე პარტიაში მყოფი გიორგი ტუღუშის ანგარიშები, რომელიც თავის დროზე სახალხო დამცველი იყო. ვაშაძის პირობა იმისა, რომ ამ ადამიანებს შეიწყალებს და დააბრუნებს, ნიშნავს უდიდეს არასტაბილურობას ქვეყანაში. ამის დაშვება არ შეიძლება და მე ეს მომავალი არ მომწონს“, – განაცხადა ანა დოლიძემ.
2. კამპანიაში მიშას ჩართულობა და მისი გამოუსწორებლობის დემონსტრირება. პირველი ტურის შედეგებმა ქვეყნიდან გადახვეწილი ყოფილი პრეზიდენტის და ყოფილი მოქალაქის მიხეილ სააკაშვილის არნახული აჟიტირება გამოიწვია. მას იმედი მიეცა, რომ მალე ქვეყნის პრეზიდენტად (და მთავარსარდლად!) საკუთარ პროტეჟეს იხილავდა და ოცნების ხელისუფლების ჩამოშლისთვის 2013 წლის დეკემბრიდან დღემდე არნახულ ბერკეტებს მოიპოვებდა. ამიტომ სულ უფრო გაზარდა ის, რაც კანონით აკრძალულია კიდეც – უცხო ქვეყნის მოქალაქის მიერ საარჩევნო კამპანიაში აქტიური მონაწილეობა. რუსთავი2 კი, უკვე მერამდენედ, იქცა არა იმდენად ნაცმოძრაობის, არამედ – პირადად მიხეილ სააკაშვილის რუპორად. გაიზარდა მიშას აგრესიულობის კოეფიციენტი. ოცნების მალე დასაფლავების ოცნებაში შესულ მიშას „ღარიბი და ქილა ერბოს“ პერსონაჟის სინდრომი დაემართა და „გასწიეთ, ჩემო ნიშავ და ნიკორაო!“, გამეტებით იქნევდა სახრეს… ჰოდა, მაწონიც დაღვარა. რაც უფრო მეტად გავეშებული იყო მისი განცხადებები და ანთებული – თვალების ბრიალი, მით უფრო ცხადი იყო, რომ ვაშაძის გამარჯვება საქართველოში მასშტაბური დესტაბილიზაციის დასაწყისი იქნებოდა. განსაკუთრებით დასამახსოვრებელი იყო მის მიერ პარლამენტის თავმჯდომარის თამარ ჩუგოშვილის მიერ მუქარის ტონით გაჟღერებული „უკაცრავად, გოგოო! აბა ცოტა მოდი ჭკუაზე!“ და ოცნების მიერ დაქირავებული PR-მენეჯერის „აფერისტ ებრაელად“ მოხსენიება. თუ პირველ ტურში არა მარტო გულმხურვალე ნაცმხარდამჭერები, არამედ არასამთავრობო სექტორის სერიოზული ნაწილი ღიად თუ ფარულად მხარს უჭერდა გრიგოლ ვაშაძეს, ახლა ეს მათთვის სულ უფრო გაძნელდა გახელებული ექს-პრეზიდენტის მიერ სექსისტურ-ეიჯისტურ-რასისტული გამონათქვამების გამო…
3. საარჩევნო კამპანიაში ჯარის და პოლიციის ჩართვა. მიხეილ სააკაშვილი სავსებით შეგნებულად ახდენდა საზოგადოებაში იმ აზრის დათესვას, რომ ნაცმოძრაობას მყარი დასაყრდენი აქვს ძალოვან სტრუქტურებში. ამის რეალიზებისა და დემონსტრირებისთვის მათ ორი ტაქტიკა შეიმუშავეს – აქციებზე პოლიციის მიმართ აქციის მონაწილეთა მხრიდან პროვოცირების და „დაჩმორების“ პოლიტიკა (ამ მხრივ განსაკუთრებით „ჟურნალისტი“ გვარამია გამოირჩეოდა), რასაც რიგით პოლიციელებში ივანიშვილის დროინდელი ცენტურიონების ზე-სტატუსის მონატრება უნდა გამოეწვია. ხოლო მეორე მხრივ – ყოფილი პოლიციელებისა და სამხედროების ფორმაში ჩაწერილი ვიდეოჩანაწერების გავრცელება, სადაც ისინი უნდობლობას უცხადებდნენ სალომე ზურაბიშვილს. ეს უკანასკნელი იყო არნახული მასშტაბის პროვოკაცია. მიხეილ სააკაშვილი, ისევე როგორც თავისი პოლიტიზირებული ავტოკრატიული რეჟიმის ზეობისას, ისევ ცდილობდა ჯარის და პოლიციის პოლიტიზირებას! ვფიქრობ, სასწრაფოდ მისაღებია ცვლილებები კანონში – რა თქმა უნდა, ნებისმიერ ყოფილ სამხედროს სრული უფლება აქვს, როგორც სხვა მოქალაქეს, თავისი პოლიტიკური სიმპათიები და ანტიპათიები გამოხატოს, მაგრამ – არა ჯარის ან პოლიციის მუნდირში! ხოლო მათ, ვისაც ჯარის და პოლიციის მუნდირი კანონით აცვიათ, პოლიტიკური სიმპათიების გამოხატვა აკრძალული უნდა ჰქონდეთ. ამას დაემატა ასევე თითიდან გამოწოვილი ინსინუაცია იმის თაობაზე, რომ ვითომ საქართველოს ხელისუფლების მიერ ჰააგის სასამართლოში შეტანილ სარჩელს და სალომე ზურაბიშვილის განცხადებებს შეიძლება ქართველი სამხედროების დადანაშაულება და ჰააგის სასამართლოს მიერ დევნა მოჰყვეს. სააკაშვილის და რუსთავი2-ის მიერ წარმოებულ ამ მასირებულ შეტევას საზოგადოების უდიდეს ნაწილზე საბოლოო ჯამში დიდი გავლენა არ მოუხდენია, შესაბამისი განმარტებების წყალობით – უკვე როგორც ხელისუფლების წარმომადგენლების და PR-სამსახურების მხრიდანაც, ასევე იმ პირთა მხრიდანაც, რომელთა რეპუტაციას და კვალიფიკაციას ნაციონალები „ქოცობის“ არგუმენტით ეჭვქვეშ ვერ დააყენებდნენ – მაგ. თინა ხიდაშელის, სანდრო ბარამიძის, და სხვათა – მხრიდანაც. თუმცა, სავარაუდოდ, მაინც სწორედ ამ „ჰააგით დაშინების“ კამპანიის შედეგი იყო ის, რომ ავღანეთში ქართულ საჯარისო ნაწილებში ნაცმოძრაობის კანდიდატმა პირველი ტური კი წააგო, მაგრამ მეორე ტურში მოიგო. მიუხედავად ამისა, ეს ნაბიჯი – ჯარის და პოლიციის პოლიტიზირების და არჩევნებში ჩართვის მცდელობა საზოგადოების უდიდესი ნაწილის მიერ სრულიად მართებულად ნეგატიურად იქნა აღქმული, როგორც კიდევ ერთი დასტური იმისა, რომ მიხეილ სააკაშვილი და მისი ნაცმოძრაობა პირადი ძალაუფლების დაბრუნების სურვილით ყველაფერზე წამსვლელია, მათ შორის საქართველოში დესტაბილიზაციის დათესვის და სამოქალაქო დაპირისპირების  გაჩაღების ამდაგვარ ხერხებზე.
4. სააკაშვილის და თემურ ალასანიას საუბარი – არა მგონია, გულმხურვალე ნაცფანებს დაეჯერებინოთ ბიძა-ძმიშვილის საუბრის ავთენტურობა, ან თუ დაიჯერეს, ალბათ ჩათვალეს, რომ ქართველების მიმართ ლანძღვა-გინება მათ არ შეეხებოდათ. მაგრამ დანარჩენებზე, რა თქმა უნდა, ამ საზარლად ცინიკურმა დიალოგმა, იქონია გავლენა და კიდევ ერთხელ ცხადყო ის, რაც მე პირადად ძალიან კარგად ვიცოდი დიდი ხანია – ამ ოჯახის წევრებს საქართველო და ქართველები ფეხებზე ჰკიდიათ. მათ საქართველო და ქართველები მხოლოდ მაშინ მოწონთ, თუ ქართველები მათ აძლევენ ხმას, და არ არსებობს კრიმინალი, რომელზეც წასავლელად ისინი მზად არ არიან, თუ ხელისუფლებაში დაბრუნების შანსი მიეცემათ. ფენომენალური იყო ამ თემაზე თემურ ალასანიას კომენტარში წამოცდენილი Lapsus lingua – მკვლელობებს საერთოდ არ ვუკვეთავ, მით უმეტეს – ტელეფონითო  !!!
5. ოდიოზური ფიგურების დამატება – ნაცმოძრაობის კანდიდატმა მეორე ტურში არა მარტო ევროპული საქართველოს მხარდაჭერის გარანტია მიიღო, არამედ – რესპუბლიკელების, ირაკლი ოქრუაშვილის და გუბაზ სანიკიძის თანადგომაც. დასახელებულ პარტიებზე ქვემოთ მოგახსენებთ, ხოლო ამ პირების შემომატებით ნაცმოძრაობამ, ვფიქრობ, ვერაფერი მოიგო. ოქრუაშვილის შემთხვევაში ეს განსაკუთრებით აშკარაა – გორში ნაციონალებმა პირველი ტური მოიგეს: 42.5% – 34.6%, მეორე ტურში კი წააგეს: 38%-62%.
6. მიშასგან გვიანი დისტანცირება. – გრიგოლ ვაშაძემ სცადა, გამიჯნოდა მიხეილ სააკაშვილს, ის კი არადა – ნაცმოძრაობის ლიდერთა შეწყალებაზეც აღარ იღებდა ხმას. დაანონსებული 100,000-იანი მიტინგით ხელისუფლების ჩამოშლაც უკან წაიღო. მაგრამ დააგვიანდა – ჩიტი უკვე გამოფრენილი იყო. ნაციონალებს საკუთარი ამომრჩევლის გამხნევება და მობილიზაცია სურდათ, მაგრამ პირიქით გამოუვიდათ – პირველ ტურში მიძინებული ანტინაციონალი ამომრჩეველი გამოაფხიზლეს.
7. საზოგადოების გამოფხიზლება – სრულიად გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, რომ მეორე ტური ქართულ ოცნებას არ მოუგია – მეორე ტური მოიგო ხალხმა. იმ ხალხმა, რომელიც პირველ ტურში სახლში დარჩა – ან ოცნებაზე განაწყენებული, ან ოცნებისგანვე დაიმედებული – მაინც არაფერია იქ საშენო, ცუდი მაინც ვერაფერი მოხდებაო. რა თქმა უნდა, ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ლეიბორისტების, შენების მოძრაობის, გირჩის მხარდამჭერთა დიდმა ნაწილმა, მათი ლიდერების ნეიტრალიტეტის მიუხედავად, მაინც ნაცმოძრაობის წინააღმდეგ მისცეს ხმა. თუმცა, ეს არ იყო მთავარი. სალომე ზურაბიშვილის ამომრჩეველთა რაოდენობა პირველიდან (615,000) მეორე ტურამდე (1,147,700) – 532,000-ზე მეტით, ანუ თითქმის 87%-ით გაიზარდა. ეს მაშინ, როცა გრიგოლ ვაშაძის ამომრჩევლებისა (თუ მათ პირველ ტურში დავით ბაქრაძისათვის მიცემულ ხმებსაც დავამატებთ), პრაქტიკულად არ გაზრდილა – 775,000-დან 780,000-მდე (0.6%-ით). პირველი ტურის შემდეგ ბატონ იაგო კაჭკაჭიშვილს გავუზიარე ჩემი პროგნოზი, რომ თუ მეორე ტურში 10%-ზე მეტით მოხდებოდა არჩევნებზე მისული ადამიანების საერთო რიცხვის გაზრდა, მაშინ სალომე ზურაბიშვილს ჰქონდა მოგების შანსი, ხოლო 15-20%-იანი ზრდის შემთხვევაში – ეს თითქმის გარანტირებული იყო. პირველ ტურში 1,638,000-მა ამომრჩეველმა მისცა ხმა, ხოლო მეორე ტურში – 1,928,000-მა. რაც 18%-იანი ზრდა იყო. და სალომე ზურაბიშვილმა, მართლაც, ძალიან დამაჯერებლად მოიგო. რამ გამოიწვია ასეთი ტექტონიკური ძვრა სულ რაღაც 1 თვეში?
8. ოცნების ამოძრავება – პირველი ტურის შემდეგ ოცნებამ გამოიღვიძა – შექმნეს საარჩევნო შტაბები, ცეცხლი შეუნთეს მაჟორიტარებს, იქირავეს სერიოზული PR-კომპანია და დაიწყეს დაპირებების გაცემა. სრულიად აშკარა იყო, რომ სხვადასხვა მიმართულებით გადამლაშებაც ხდებოდა. მე პირადად, ასეთ მიუღებელ გადამლაშებად მეჩვენება ბილბორდებზე სალომე ზურაბიშვილის მასიურად ჩანაცვლება ბიძინა ივანიშვილის და ოცნების სხვა ლიდერების პორტრეტებით – იმის მაგიერ, რომ ერთობლივი ფოტოები დაედოთ (სხვათა შორის, ბოლო ეტაპზე ზოგან ესეთი კოლაჟებიც გაჩნდა). მაგრამ იმ რეალობისაგან იმ აცდენას, რომ სალომე ზურაბიშვილი თითქოსდა დამოუკიდებელი კანდიდატი იყო – ეს ჩანაცვლება იმით მაინც სჯობდა, რომ მოსახლეობას ალალად უთხრა, ვის მიჰყავდა აღლუმი. მოშე კლუგჰაფტის მართლაც ძალიან აგრესიული კამპანია ნამდვილად არ იყო „ევროპული არჩევნების“ ეტალონი, მაგრამ როგორც ამბობენ à la guerre comme à la guerre და ეს არჩევნები ნამდვილად უფრო ომს ჰგავდა, სალომე ზურაბიშვილის მიმართ მასირებული ბულინგით და ფეიკ-ინფორმაციების გავრცელებით. ასე რომ, ნაცმოძრაობის ძველი სახეების გამოჩენა ვაშაძის პორტრეტის უკან ეს პრინციპში ის იყო, რაც ვაშაძემ თავად დაანონსა.
9. სამედიცინო მარიხუანის კულტივაციის კანონპროექტის გამოწვევა. კანაფის კულტივაციის უაღრესად წინააღმდეგობრივ და წამგებიან კამპანიაზე სასწრაფოდ უარის თქმამ ხელიისუფლებას და მის კანდიდატს მოსახლეობის კონსერვატიული ნაწილის გაღიზიანების ჩაქრობის საშუალება მისცა.
10. ნაძვის ხის დათმობა – ძალიან საჩოთირო ქვეტექსტი მიეცა პირველი ტურის შემდეგ გავრცელებულ განცხადებას, როცა ქალაქის მერიამ ზაზა სარალიძეს და თეიმურაზ მაჩალიკაშვილს ნაძვის ხის განთავსების მოტივით შეახსენა, რომ მათი პარლამენტის წინ მიმდინარე საპორტესტი აქცია უნდა დასრულებულიყო. საზოგადოების დიდმა ნაწილმა მორალურად მიუღებლად მიიჩნია შვილმკვდარი მამების პროტესტის ადგილიდან განდევნა იმ მოტივით, რომ ბავშვებისთვის იქ ნაძვის ხე უნდა განთავსებულიყო. თუმცა, ხელისუფლება მალევე მიხვდა საკუთარ შეცდომას და  უკან დაიხია – რესპუბლიკის მოედანზე გადაიტანა ნაძვის ხე…
11. ბუტა რობაქიძის მკვლელობასა და იარაღის ფაბრიკაციის საქმეზე უზომოდ გაჭიანურებული სასამართლოს დასრულება. საზოგადოებაში ამან დიდი ხნით დაგვიანებული სამართლის ურმის როგორც იქნა გამოჩენის ეფექტი შექმნა.
12. სოციალური ვალდებულებები – ხელისუფლებამ უპრეცედენტოდ მოიქაჩლა თავი – ხელფასები გაეზრდებათ მასწავლებლებს (დანამატებიც) და დირექტორებს, სამხედრო მოსამსახურეებს და სასაზღვრო პოლიციას, სოციალურად დაუცველ მოზარდებს და ბავშვიან ოჯახებს (10 ლარის ნაცვლად – 50 ლარი თვიურად), მუშაობის დაწყების შემთხვევაში სოციალურად დაუცველებს 1 წლის განმავლობაში შეუნარჩუნდებათ დახმარება, დღემდე უბინაო საკონტრაქტო სამხედროებს გადაეცემათ ბინები და ა.შ. ამ ყველაფერს, რა თქმა უნდა სერიოზულად ასდის ამომრჩევლის მოსყიდვის სურნელი, თუმცა ქართულ პოლიტიკურ ცხოვრებაში ასეთი ნაბიჯები პოზიტიურად აღიქმება და ძნელი სათქმელია, როდის მივაღწევთ იმ მდგომარეობას, როცა მხოლოდ იურისტები კი არა, მთელი მოსახლეობა ნეგატიურად შეხედავს ამგვარ წინასაარჩევნო სიკეთეებს.
13. ვალების განულება – ყველაზე უპრეცედენტო ნაბიჯი, რომელმაც ლამის 600,000 ადამიანის მდგომარებას შეეხო, იყო 2,000 ლარამდე საკრედიტო დავალიანებების გასტუმრება საქველმოწმედო ფონდ „ქართუს“ მიერ. ეხლა, სადაც რამდენიმე კილო კარტოფილის და ხახვის, თუ ორკილოიანი ინდაურის ფეშქაში განიხილებოდა მოსყიდვის მცდელობად, 2,000 ლარი მოსყიდვა კი არა, არქიმოსყიდვაა, რასაკვირველია, მაგრამ ჯერ ერთი, ეს თემა მართლაც იყო დაანონსებული მაისიდან და თან, ვინ რა იცოდა, მოსასყიდი პირი ფარულ არჩევნებზე ხმას ვის მისცემდა? ვფიქრობ, საარჩევნო კოდექსში მკაცრად უნდა გაიწეროს ანალოგიური შემთხვევები და დაწესდეს მორატორიუმი, მაგალითად, პირველი ტურის დაწყებამდე 2 თვე, როცა მსგავსი მასშტაბური დაპირებები და ქველმოქმედებები უპირობოდ დასჯადი გახდება. თუმცა,ეს რომ მოხდეს, ამაზე პოლიტიკურ ძალთა კონსენსუსი უნდა არსებობდეს და თუ ხელისუფლებას აეკრძალება რაიმე პროგრამის განხორციელება/დაპირება, მაშინ ოპოზიციასაც უნდა აეკრძალოს მსგავსი მასშტაბის დაპირება. ეს კი პრაქტიკულად გამორიცხავს საარჩევნო აგიტაციას… მეორე სერიოზული პრობლემა ისაა, რომ თავად ოპოზიციამ ხელისუფლების ამ ქმედებებზე (2.11-2.12) იმდენად ლეგალურად განმტკიცებული ბრალდებები კი არ წარადგინა, არამედ გულწრფელად გაწიწმატდა, – ეგო, ჩვენი იდეა იყო, ჩვენ გვინდოდა მაგის დაპირებაო (ანუ, დაგვასწრეს ხალხის მოსყიდვაო!). სანამ ეს ასე იქნება, ფორმალურად დასჯადი ქმედებების პრაქტიკიდან რეალურად ამოგდება შეუძლებელი იქნება…

არჩევნები დამთავრდა! არჩევნები მოდის!

არჩევნები კიდეც დასრულდა და ამავდროულად – არც დასრულებულა.

ჯერ ერთი, მთავარი ოპოზიციური ძალა არ აღიარებს არჩევნების შედეგებს. ხოლო ამ ძალის დაუძინებელმა (და ორი ქვეყნის ტახტის მადევარმა) ლიდერმა ისიც კი განაცხადა, სინამდვილეში გრიგოლ ვაშაძე არის საქართველოს არჩეული პრეზიდენტიო!

ყველა ოპოზიციური ძალა ითხოვს ვადამდელ საპარლამენტ არჩევნებს და თანაც – შეცვლილი – პროპორციული წესით. სახელისუფლებო ძალის მთავარი არგუმენტი მხოლოდ ისაა, ვერ წავალთ ამაზე – სტაბილურობა დაირღვევაო…

აშკარა გახდა, რომ საპრეზიდენტო არჩევნების დასრულებას მოჰყვა ახალი კრიზისის – სასამართლო ხელისუფლების კრიზისის გამწვავება. ის რაც არჩევნების შემდეგ იუსტიციის უმაღლესმა საბჭომ განახორციელა, ფაქტიურად ხელისუფლებისათვის (და სახელისუფლეებო გუნდის ერთობისათვის) უფრო მეტად საშიში ბომბის დადებას ჰგავს, ვიდრე ეს ოპოზიციამ შეძლო. ქვეყანაში სასამართლო ხელისუფლებას მართავს აშკარად არაპოპულარული, დაბალრეიტინგული (კეთილსინდისიერების და სამართლიაობის კუთხით მაინც) მოსამართლეების კასტა, რომლის ძირითადი ინტერესი არის საკუთარი მარადიულობის ჩაბეტონება და ამისათვის მზად არიან საკმაოდ საჩოთირო და იურიდიულად  გაუმართლებელ ნაბიჯებზე წავიდნენ – ისარგებლონ კანონმდებლობაში არსებული ხარვეზით, წარადგინო დასამტკიცებლად საკუთარი გვარებით დაკომპლექტებული სია, რომელიც არ ვიცით, რა კრიტერიუმებით შეარჩიეს, როგორ განიხილეს და როგორ უყარეს კენჭი და ა.შ. ხოლო როცა საკუთარ რეიტინგზე შეშფოთებული პარლამენტი ამ მარაზმში გადასულ პროცესს აჩერებს, მომენტალურად დგამენ შურისძებითი  შანტაჟის კლასიკურ აქტს – უვადოდ ირჩევენ მოსამართლედ ლევან მურუსიძეს.  და ეს ყველაფერი პრაქტიკულად წყალში ყრის იმ უდავოდ პოზიტიურ ძვრებს, რაც სასამართლო სისტემაში 2012 წლის მერე სახეზეა – ჯარიმების თანხების კოლოსალური შემცირებით და განსაკუთრებით, – გამამართლებელი  განაჩენების ასევე კოლოსალური ზრდით! აქ მახსენდება მე-4 კურსზე ყვარელში საშემოდგომოდ რთველზე წაყვანილ სამედიცინოს სტუდენტებთან მაშინდელი პრორექტორის (იდეოლოგიურ დარგში) მურმან ნ.-ის ფანტასტიური ფრაზა – „მარტო ის კი არაა მნიშვნელოვანი, რომ მსუბუქი ყოფაქცევა არ ახასიათებდეს გოგონას (!), არამედ ისე უნდა იქცეოდეს, რომ ხალხს არც გაუჩნდეს ეჭვი – მსუბუქი ყოფაქცევის შესაძლებლობაზეო!” 🙂

ყველა სადამკვირებლო ორგანიზაციის შეფასებით, საარჩევნო პერიოდი ხასიათდებოდა საზოგადოების გამოხტული პოლარიზებით და (მეორე ტურში) აგრესიული კამპანიით, ხოლო არჩევნების დროს არსებული დარღვევები ყველაზე სერიოზული იყო 2012 წლის შემდეგ. თუმცა არჩევნების შედეგის ლეგიტიმურობა ეჭვქვეშ არავის დაუყენებია და ამას ვერ დააყენებს თუნდაც ხმის მიცემის პროცედურების დარღვევის ის ვიდეოკადრები, რაც ნაცმოძრაობამ მეორე ტურის დასრულებიდან რამდენიმე კვირის შემდეგ გაავრცელა. 10-20 უბანზე კიდეც რომ დადასტურდეს საარჩევნო ადმიისტრაციის მხრიდან დაშვებული დარღვევები თუ დანაშაული, 3700 უბნის შედეგზე ეს გავლენას ვერ მოახდენდა და სავარაუდოდ, მხოლოდ იმ კონკრეტული პირების ბრალეულობის საკითხი დადგება, ვინც ამ კადრებზე ჩანს.

არჩევნების ყველაზე მკვეთრი შედეგები:

ქართული ოცნება მყარად არ პყრობს ხელისუფლების ბერკეტებს, რადგან არც არის რეალურად მწყობრი და იდეოლოგიურად თუ სტრუქტურულად გამართული პარტია. მან არჩევნები ვერ მოიგო, არამედ – არ წააგო. რადგან ხალხის გაცილებით დიდი ნაწილი გაცილებით დაუშვებლად თვლის ხელისუფლებაში ნაცმოძრაობის და განსაკუთრებით – სააკაშვილის დაბრუნებას, ვიდრე ის ხალხი, ვინც დაუშვებლად ოცნების ხელისუფლებაში ყოფნას მიიჩნევს! ასე რომ, ქართული ოცნება ხელისუფლებაში ყოფნას ნაცმოძრაობას და სააკაშვილს უნდა უმადლოდეს.

ნაციონალური მოძრაობა არის მთავარი ოპოზიციური ძალა და ის ამას ძირითადად მიხეილ სააკაშვილს და ქართულ ოცნებას უნდა უმადლოდეს. მაგრამ იგი ვერ დაბრუნდება ხელისუფლებაში – სწორედაც რომ მიხეილ სააკაშვილის „წყალობით“, რომელიც არის კვაზიდესტრუქციული სუბიექტი ქართულ პოლიტიკურ რეალობაში, და რომელიც ქართული საზოგადოების დიდი ნაწილისთვის ავტომატურად უკავშირდება ქვეყანაში დესტაბილიზაციას და ძალადობრივი რეჟიმის დაბრუნების შესაძლებლობას.

„ევროპულმა საქართველომ“ ვერ მოახერხა სერიოზულ ოპოზიციურ ალტერნატივად ჩამოყალბება. არადა, მათ ამის შანსი ჰქონდათ პირველ ტურში, და მათი დამარცხებაც კი 11%-იანი რეიტინგით – არ იყო ცუდი შედეგი. მაგრამ მათი გაერთიანება მეორე ტურში ნაცმოძრაობის კანდიდატთან აჩენს იმის შეგრძნებას, რომ ისინი ჯერაც ვერ გამოვიდნენ სააკაშვილის ჩრდილიდან და ამან მათ მომხრეების ნაწილი დააკარგვინა.

თბილისის მასშტაბით გარკვეულ წარმატებას მიაღწიეს დავით უსუფაშვილის „შენების მოძრაობამ“ და „გირჩმა“ – ზოგიერთ საარჩევნო ოლქებში მათმა მაჩვენებელმა 7-8%-ს გადაამეტა. მაგრამ ქვეყნის მასშტაბით მიღებული მაჩვენებელი 3%-სც კი ვერ უახლოვდება. თუმცა, რეგიონებში მუშაობის გაძლიერების შემთხვევაში ორივე ამ პოლიტიკურ ძალას აქვს შანსი 2020 საპარლამენტო არჩევნებზე.

ყველაზე უფრო წარმატებული ეს არჩევნები აღმოჩნდა არა ზემოთჩამოთვლილი საარჩევნო სუბიექტებისათვის, არამედ იმ პოლიტიკოსისათვის, რომელიც არ მონაწილეობდა არჩევნებში – იმ დროს, როცა ქართული ოცნება თავის ბექგრაუნდად და მიუღებელ, მაგრამ მაინც ერთადერთ ალტერნატივად ნაცმოძრაობის შენარჩუნებას ცდილობდა, სწორედ კოჰაბიტაციის დამგმობმა და სამართლიაობის აღდგენის ლოზუნგით მუდმივად გამომსვლელმა ირმა ინაშვილმა დაიკავა ის თავისუფალი ადგილი, რომელიც სამართლიაობის დამკვიდრებისათვის ფრონტზე მას მორიდებულად გაუნთავისუფლა ქართულმა ოცნებამ. პატრიოტთა ალიანსის მიერ ორგანიზებულმა მრავალრიცხოვოვანმა მიტინგებმა ბათუმში და თბილისში კი იმის განცდა გააჩინა, რომ საპრეზიდენტო არჩევნებში მონაწილეობის შემთხვევაში ირმა ინაშვილს შეიძლება მესამე შედეგიც კი ეჩვენებინა. მე არ მივეკუთვნები მის მომხრეთა რიგებს და ისიც კარგად მესმის, რომ 25 ნოემბერს თბილისში ლამის 100,000-იან მიტინგზე ბევრი ადამიანი არა იმდენად ინაშვილის მხარდამჭერი იყო, რამდენადაც სააკაშვილის და ნაცმოძრაობის არდაბრუნების მსურველი და მაინც, იმ აზრზე ვრჩები, რომ 2018 წლის ბოლო აკორდი სწორედ ირმა ინაშვილისთვის იყო ყველაზე მომგებიანი.

საფრთხეები:

ნიჰილიზმი და „მგელი! მგელით!“ გადაღლა.

ქართული ოცნების (ალბათ, უფრო, პირადად ბიძინა ივანიშვილის ტაქტიკა), რომ ნაცმოძრაობის, როგორც ურჩხულის ჩონჩხის კარადაში შენახვა უზრუნველი მმართველობის ყველაზე კარგი გარანტია იქნებოდა,  უკვე კრიტიკულ ნიშნულს მიუახლოვდა. სულ უფრო აშკარაა, რომ ნაცმოძრაობა აღარ არის იმდენად სუსტი, რომ  „მსხლის“ როლი ითამაშოს, ხოლო საზოგადოების დიდ ნაწილს უკვე მობეზრდა ოცნების მმართველობა და არაა გამორიცხული, ერთხელაც „სპარინგ-პარტნიორმა“ მოულოდნელი ალიყური აწვნიოს ფავორიტს, როგორც ეს პირველ ტურში მოხდა. ხოლო დესტაბილიზაციის ისეთი დიდოსტატის, როგორიც მიხეილ სააკაშვილია, დაუფასებლობა, ძვირად შეიძლება დაუჯდეს ოცნებას – სააკაშვილი ყველაფერზე წამსვლელია – ამაზე უკრაინელი მებრძოლების თბილისში მოვლინებაც მეტყველებს, და კიდეც რომ არ ჰქონდეს რეალურად გადატრიალების მოხდენის რესურსი, შეიძლება ის მოხდეს, რომ ქვეყანაში დაწყებული დაპირისპირება სათავისოდ რუსეთმა გამოიყენოს. რაც უფრო მეტი დრო გავა, სულ უფრო მეტი შანსია, რომ მიხეილ სააკაშვილის და ვლადიმერ პუტინის ინტერესები საქართველოში ერთმანეთს დაემთხვეს და მიშამ ისევ ვოვასთვის სასურველი თამაში ითამაშოს, ან – ნებით, ან – უნებლიედ, როგორც ეს 2008 წლის აგვისტოში მოხდა…

სამართლიანობის დამკვიდრების ნაცვლად  – მურუსიძის ხატის დამკვიდრება.

ლევან მურუსიძეს, როგორც ადამიანს, აქვს უფლება, რომ არ იქნას განდევნილი პროფესიულად, მაგრამ თუ ლევან მურუსიძის ხატება იქნება ქართული სასამართლოს ხატება, ეს სასამართლო, მთელი რიგი სერიოზული წარმატებების მიუხედავად, ვერ დაიმკვიდრებს საზოაგადოებაში მაღალ რეპუტაციას და ადამიანებს არ ექნებათ მურუსიძის, ჩინჩალაძის, მიქაუტაძის, გვრიტიშვილის და სხვათა მიერ მართული სისტემის ნდობა. სწორედ ეს მიდგომა უნდა იქცეს, ჩემი მოკრძალებული აზრით სასამართლო რეფორმის მეოთხე ტალღის მთავარ ვექტორად – საკონსტიტუციო და უზენაეს სასამართლოში არ უნდა იქნან არჩეული ადამიანები, რომელთა კეთილსინდისიერების მიმართ არსებობს არგუმენტირებული ეჭვები და საფუძველი. და საერთოდ, ჯერ უნდა დადგინდეს ნორმები და პროცედურები და მხოლოდ შემდეგ უნდა მოხდეს, პირების არჩევა და დანიშვნა! ის რაც იუსტიციის საბჭოს ხელმძღვანელობამ ჩაიდინა, როცა უსწრაფესად ისარგებლა მარჯვე მომენტით და საკუთარი თავები წარადგინეს სისტემის და უზენაესი სასამართლოს მარადიულ ხელმძღვანელებად, რეალურად იყო ხარაკირი! და თუ ქართულ ოცნებას და პარლამენტის ხელმძღავნელობას არ უნდა, რომ ეს მათი ხარაკირი გახდეს, აჯობებს, რომ ეს სწორედ იუსტიციის საბჭოს მოქმედი შემადგენლობის ხარაკირად იქცეს.

საარჩევნო საჩუქრების აპეტიტის ზრდა

მოსახლეობამ დაინახა, რომ ხელისუფლებამ და ბიძინა ივანიშვილმა პირველი ტურის შემდეგ სერიოზული ბენეფიტები დაარიგეს. ტაქტიკურად ეს მომგებიანი აღმოჩნდა, მაგრამ მომავალში ამას ორი სახიფათო სტრატეგიული დანაკარგი შეიძლება მოჰყვეს ხელისუფლებისათვის – მოსახლეობას შეიძლება ჭკუაში დაუჯდეს მმართველი ძალის პირველ ტურში შეჯანჯღარება, და რაც ყველაზე არასასურველია – შეიძლება გაჩნდეს ზრდადი მოლოდინები. იმის მსგავსად, ზვიად გამსახურდიას დროს ინსტიტუებში ჩაჭრილი სტუდენტები რომ ჩარიცხეს და მერე ეს ლამის მოთხოვნად იქცა… იმედია, მთავრობა მოახერხებს მოსახლეობას განუმარტოს, რომ ვალების განულება მხოლოდ ერთჯერადი აქცია იყო – წინა ხელისუფლებების დროს არასრულყოფილი რეგულაციების შეცდომის გამოსწორების სურვილით გამოწვეული, და ახალი ვალების დამგროვებლებს არ უნდა ჰქონდეთ ახალი განულებების იმედი.

რა შეიძლება მოხდეს და რა არ უნდა მოხდეს:

უნდა მოხდეს სარალიძის და მაჩალიკაშვილის საქმეების უსწრაფესად და დამაჯერებლად გამოძიება. და გაჭიანურებაში დამნაშავე პირების დასჯა (მინიმუმ, თანამდებობრივი დაქვეთების სახით).

შეიძლება მმართველი გუნდი დაიშალოს – ეკა ბესელიას კომიტეტის თავმჯდომარეობიდან წასვლა სერიოზული მანიშნებელია.  თუმცა, როგორც პარლამენტის თავმჯდომარემ თქვა, საკონსტიტუციო უმრავლესობა უკვე აღარაა აუცილებლობა, ხოლო 114-დან 75-მდე (უბრალო უმრავლესობის დაკარგვამდე) ჯერ კიდევ დიდი მანძილია და, სავარაუდოდ, ეს არ მოხდება 2020-მდე.

შეიძლება პარლამენტის თავმჯდომარეც შეიცვალოს და საკონსტიტუციო ან უზენაეს სასამართლოში გადაინაცვლოს – არც ეს იქნება კატასტროფა. ხოლო კობახიძის პროფესიული ჩვევების გათვალისწინებით, იქნებ, უკეთესიც კი იყოს.

შეიძლება, ბიძინა ივანიშვილი დაბრუნდეს პრემიერ-მინისტრად. თუმცა, ძალიან მეეჭვება, ეს მომავალ წელს მოხდეს. არ გამოვრიცხავ, პრემიერ-მინისტრად გიორგი გახარია ვიხილოთ – უკვე 2019 წელს. თუ ივანიშვილი დაბრუნდება ხელისუფლებაში, ეს გააქრობს არაფორმალური მმართველობის ბრალდებებს და სახელისუფლებო გუნდის ტონუსში მოყვანას ხელს შეუწყობს. მაგრამ ისიც საკითხავია, რამდენად კარგი პოლიტიკური მენეჯერი იქნება იგი. განვლილმა პერიოდმა დაგვანახა, რომ პოლიტიკა ვერ იტანს შორიდან მართვას და ქართულ პოლიტიკაში – როგორც გურამ დოჩანაშვილის კლიმი იტყოდა “…ხის ჩრდილში ხანდახან დიკენსი და აქა-იქ ტოლსტოი” არ ამართლებს… თუმცა ვნახოთ, ივანიშვილის ხანგრძლივვადიანი სტრატეგიული დაგეგმვა ნამდვილად არაა ხელწამოსაკრავი და ვინ იცის, ეგებ ახლა მაინც სწორი საკადრო გადაწყვეტილებები განახორციელოს.

აუცილებელია იმის გაცნობიერება, რომ მომავალი არჩევნების ბედი თბილისში არ გადაწყდება. რეგიონები და რაიონები სულ უფრო სავალალოდ ჩამორჩებიან დედაქალაქს და თუ იქ ძირეული ძვრები არ განხორციელდა დასაქმების, მოსახლეობის ადგილზე დამაგრების და პერსპექტივის გაჩენის კუთხით, თუ რეგიონებში ადგილობრივმა თვითმმართველობამ და ხელისუფლების ძალოვანი სტრუქტურების წარმომადგენლებმა ხელი არ გაანძრიეს და საკუთარ მერკანტილური ინტერესები არ მოთოკეს, იქაური მოსახლეობა მალე, მიშას კი არა, არაა გამორიცხული ვოვასაც კი შეეკრას. ივანიშვილს და ოცნების სხვა ლიდერებს მოუწევთ მეტი აქტივობების და ფინანსების გადამისამართება, მეტი და უკეთესი რეალური თვითმმართველობის განხორციელება რეგიონებში. კალაძე რამდენადაც კარგია თბილისისთვის, იმდენად, ცუდია რეგიონებისთვის, რადგან კიდევ უფრო მეტად ზრდის დისონანსის განცდას და მოსახლეობის თბილისისკენ მოდინების არასასურველ ტენდენციას აძლიერებს.

შესაძლებელია, სალომე ზურაბიშვილმა სულ უფრო მეტად დაიწყოს საკუთარი დამოუკიდებლობის დადასტურება და საკუთარი და (ხელისუფლების !) რეპუტაციის, როგორც დამოუკიდებელი მმართველის აღდგენა. ამ მხრივ მას სერიოზული ნიშა აქვს – საერთაშორისო ურთიერთობები, დიასპორასთან ურთიერთობა, რუსეთთან ურთიერთობა (არ მგონი, რომ ის დამთმობი იქნება, პირიქით), მაგრამ პირველ რიგში – საარჩევნო სისტემის დახვეწის და ამ მხრივ, პოლიტიკური სპექტრის ერთ სადისკუსიო მაგიდასთან თავმოყრის ინიციატივა.

ჩემი აზრით, არ უნდა მოხდეს ვამდამდელი საპარლამენტო არჩევნების ჩატარება – ეს ახლა მხოლოდ ორ ძალას აწყობს – ნაცმოძრაობას  და პატრიოტთა ალიანსს. აჯობებს, საარჩევნო კალენდარი არ დაირღვეს. უნდა დაიხვეწოს რეგულაციები – მაგალითად, საარჩევნო პერიოდში ფინანსური და სხვა სახის რესურსების გამოყენების აკრძალვაზე, მედიის რეგულაციები (მაგალითად, ფეიკ ნიუსების და მოდელირებული ქრონიკების აკრძალვა საფრრანგეთის მსგავსად).

ამავდროულად, აუცილებელია გადაიხედოს 2020 წელს საპარლამენტო არჩევნების ჩატარების წესი. არსებული მანკიერი შერეული სისტემის დატოვება შემდგომი რევოლუციური სიტუაციის და დესტაბილიზაციის ახალი შანსი იქნება და მიუღებელი მგონია. ამავდროულად, არც ისე მიამიტი ვარ, ვიფიქრო, რომ 2020-სთვის ხელისუფლება სრულად პროპორციულ სისტემაზე გადავა. ალტერნატივად რამე რეგულირებული შერეული მოდელი – მაგალითად, გერმანული (ან – სახეცვლილი გერმანული), ან ესტონური მოდელი მიმაჩნია, ამაზე თავის დროზე სტატიაც დავწერე – “პროპორციული? მაჟორიტარული? შერეული? თუ უბრალოდ – სამართლიანი?!”  მაგრამ არც მაშინ და არც ახლა ეს თემები ვერ იქცა ქართული პოლიტიკური სპექტრისთვის ყველასთვის საჭირო კონსენსუსის საკითხად. ამ თემების განხილვა დროულად უნდა დაიწყოს, და არა მაშინ, როცა – ცაიტნოტი, ან – მორიგი პოლიტიკური კრიზისი გვაიძულებს. სხვათა შორის, ქართულ ოცნებას ამ თემებზე სასაუბროდ შეუძლია არც მიიწვიოს ნაციონალური მოძრაობა – პრინციპით – თუ შენ არ ცნობ არჩევნების შედეგებს, რა აუცილებელია მე მოგიწვიო საარჩევნო კანონმდებლობის დახვეწაზე სასაუბროდ?

2018 წელი და 2018 წლის არჩევნები მშვიდობიანად დასრულდა. ჩვენ პირველად გავაცილეთ პრეზიდენტი მშვიდობიანად. პირველად მოხდა, რომ წამსვლელმა პრეზიდენტმა  ახლადარჩეულს გამმარჯვება მიულოცა და ხელისუფლება გადააბარა. ჩვენისთანა მტკივნეული და, მეტიც,  ტრაგიკული ისტორიული გამოცდილების მქონე ქვეყნისათვის ეს საკმაოდ მნიშვნელოვანი ამბავია. მადლობას ვუხდი გიორგი მარგველაშვილსაც, სალომე ზურაბიშვილსაც და საქართველოს ყველა მოქალაქეს, რომელმაც პოლიტიკური სიბრძნე გამოვალინა. ყველას ვულოცავ. მაგრამ ეს მშვიდობა მყიფეა და გაფრთხილება ჭირდება.

ბედნიერი ახალი 2019 წელი გაგვითენე, ღმერთო!

მიშა/გრიშა-ს [ი]ლუსტრაცია

„მიშა იყავ და გრიშად იქეციო!“ (რუსული დალოცვა).

თუ მიხეილ სააკაშვილის ცხოვრებას ეტაპებად დავალაგებთ, შევამჩნევთ საკმაოდ კარგად გამოყოფილ პერიოდებს, როდესაც ის სხვადასხვა ძლიერ სახელმწიფოს მიაპყრობდა თავის მზერას და გიგანტურ ამბიციებს, რათა კავშირები, ფინანსები, გავლენები და, საბოლოო ჯამში, – ძალაუფლება მოეპოვებინა ან შეენარჩუნებინა. ყოველთვის სწორედ ეს იყო მისი მთავარი მოტივატორი და არა – ეთიკური ან შინაგანი პრინციპები. ვფიქრობ, არასწორია მსჯელობა იმაზე, სააკაშვილი პროდასავლელია თუ პრორუსი. როგორც ამერიკელები იტყვიან ხოლმე, “it depends!…” („გააჩნია, როდის – როგორ!“)

თავისი პოლიტიკური ასპარეზის გარიჟრაჟზე მიხეილ სააკაშვილმა ფსონი ამერიკული და დასავლური პოლიტიკური და ბიზნეს წრეების მხარდაჭერაზე გააკეთა და ფანტასტიურად წარმატებული აღმოჩნდა. რა თქმა უნდა, ამას, მთლიანად მაინც, ვერ დავაბრალებთ მაგნატი ბიძის (სავარაუდოდ, კგბ-ს და ფსბ-სთან ასოცირებული და მერე გაეროში გადასროლილი საბჭოთა ფუნქციონერის), პროფესორი დედისა და ჰოლანდიელი ცოლის ფაქტორს. სააკაშვილი ძალიან ნიჭიერი მოწაფე აღმოჩნდა და ედუარდ შევარდნაძის და ზურაბ ჟვანიას ხელმძღვანელობით სერიოზული მასტერკლასი გაიარა, რომელიც შემდეგ წარმატებით გამოიყენა, პირველ რიგში – სწორედ თავისი მასწავლებლების წინააღმდეგ.

ეს პირველი – 1995-2006 წლების პერიოდი აღმოჩნდა სწორედ მიხეილ სააკაშვილისთვის ოქროს პერიოდი. ამ დროს ყველასთვის მოულოდნელად ახალგაზრდა და უცნობი იურისტი აღზევდა იუსტიციის ყველაზე ახალგაზრდა მინისტრობამდე, შემდეგ წავიდა შევარდნაძის ოპოზიციაში და ტრიუმფალურად დაბრუნდა – არა მარტო საქართველოს პრეზიდენტად, არამედ ვარდების უსისხლო რევოლუციის გმირად – ხალხისთვის სანუკვარ მიშად, (რომელიც ტროლეიბუსით დადიოდა და ეკონომ-კლასით მგზავრობდა) და – რაც მისთვის უმთავრესი იყო – დასავლური ისტებლიშმენტის მიერ რეგიონში დემოკრატიის შუქურად აღიარებულ ყველაზე ახალგაზრდა ლიდერად, რომლის ენერგიულობაზე, ანტიკორუფციულობაზე და წარმატებულ რეფორმატორობაზე ლეგენდები დადიოდა (როგორც აღმოჩნდა, ამ ლეგენდებისა და სიმღერების – „მიშა მაგარია!“ შეთხზვასა და გავრცელებაზე თავად მიშა სერიოზულად ზრუნავდა).

მიშას მმართველობის პრობლემები 2006 წელს ხელისუფლების მაღალჩინოსან ძალოვანთა მიერ სანდრო გირგვლიანის  მკვლელობიდან დაიწყო. მიუხედავად იმისა, რომ მერე უფრო ადრეული სხვა სასტიკი მკვლელობებიც გახდა ცნობილი, გირგვლიანის საქმე და დამნაშავეთათვის გაწეული უმაღლესი დონის მფარველობა, რამაც სტრასბურგის სასამართლოც კი გააოგნა, იყო ის პირველი ჟანგი, რაც მალე სააკაშვილის რეჟიმის მასშტაბური ეროზიის დასაწყისად იქცა. და სწორედ აქედან, განსაკუთრებით კი, – 2007 წლის 7 ნოემბერს მშვიდობიანი დემონსტრაციის სასტიკი დაშლისა და კერძო ტელეკომპანია „იმედის“ დარბევის შემდეგ, დაიწყო სააკაშვილის ვარდისფერი პოტიომკინის ფასადური დემოკრატიის სწრაფი გახუნება და მზარდი ავტორიტარული სისტემის, არჩევნების გაყალბების, სასამართლოს და მედიის ტოტალური კონტროლის და ბიზნესსა და ადამიანებზე მასობრივი ძალადობის, მოსმენების, ფარული ჩანაწერების – სულ უფრო მეტი ფაქტების გამოაშკარავება. რაც უფრო მეტ ძალადობას იყენებდა რეჟიმი საკუთარი „შუქუროვნების“ და „ფანტასტიური წარმატებულობის“ დასამტკიცებლად, მაინც მით უფრო ცხადი ხდებოდა, რომ “ვარდები” დაჭკნა და „რეფორმატორი“ მიშა სინამდვილეში სწრაფი ტემპებით პატარა ვარდისფერ გულაგს აშენებდა, რაშიც, სავარაუდოდ, ბიძამისის რჩევები და გამოცდილება დიდად ეხმარებოდა.

სისტემის გახისტების, მაგრამ ამავდროულად კრახის მოახლოება იყო 2008 წლის საპრეზიდენტო და საპარლამენტო არჩევნები, რომლებიც მასიური დარღვევებით გამოირჩეოდა და სულ უფრო არაპოპულარული რეჟიმის სულ უფრო მეტ ჩაბეტონებას იწვევდა. თუმცა ამ ბეტონის სიმყარის მოჩვენებითობა გამოააშკარავა 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომმა. კატასტროფული ავანტიურიზმი და შეცდომები, რომლებმაც ომში სწრაფი მარცხი განაპირობა, დაკარგული ტერიტორიები, დევნილების ახალი დიდი ნაკადი, მნიშვნელოვნად განადგურებული სამხედრო პოტენციალი, არასწორი ფორმულირებები სარკოზის ხელშეკრულებების იმ პარაგრაფებში, რამაც რუსეთს აფხაზეთის და ოსეთის აღიარების შემდეგ ფაქტიურად ამ ხელშეკრულებაში საკუთარი პასუხისმგებლობის გაბათილების ფორმალური შანსი მისცა… სააკაშვილმა და მისმა რეჟიმმა მოიგონეს ფანტასმაგორიული სპექტაკლების კასკადი – მაგალითად, რომ ომი ჩვენ მოვიგეთ, რომ ამ კონფლიქტის მთავარი და წარმატებული შედეგი, თურმე, რუსეთისთვის ნიღბის ჩამოგლეჯა იყო. ამ სუპერგებელსურმა პროპაგანდამ  და დასავლეთისაგან მიღებულმა ფინანსურმა დახმარებამ, ისევე როგორც უსისტემო და არაორგანიზებული ოპოზიციის შეცდომებმა, და ძალოვანი სტრუქტურების და მედიის ტოტალურმა კონტროლმა, – ხელი შეუწყო სააკაშვილის რეჟიმის დროებით სტაბილიზაციას.

მაგრამ ამ ომის შემდეგ გამოჩნდა მიშას მიმართ დასავლური სამყაროს ლიდერების აშკარა იმედგაცრუება: გრანტები და ფული კი მისცეს, მაგრამ  სულ უფრო გაურბოდნენ, თითქმის ერთი წელი უცხოელები აღარც ხვდებოდნენ, და მის მიმართ აშკარა კრიტიკა გაისმა ისეთი ლიდერების მხრიდან, როგორიც იყვნენ კონდოლიზა რაისი, ანგელა მერკელი და სხვები. განსაკუთრებით გამოიკვეთა ეს ტენდენცია ობამას ადმინისტრაციის მხრიდან.

იმედგაცრუებულმა მიშამ 2008 წლის შემდეგ თავის პოლიტიკურ კარიერაში პირველი შემოტრიალება გააკეთა. კერძოდ, ბიძამისის დახმარებით ეცადა რუსეთის პრეზიდენტ მედვედევთან საიდუმლო მოლაპარაკებების წარმოება. ამავე დროს ემთხვევა ორპასპორტიანი კულტურის მინისტრის – გრიგოლ ვაშაძის მცდელობა რუსეთში კონცერტების და გასტროლების ჩატარებისა. მაგრამ აქედან არაფერი გამოვიდა. მიშა მიხვდა, ფუჭი იყო მისი ილუზიები, რომ თემურ ალასანიას კავშირები მას რუსეთის ლიდერებთან მოლაპარაკების შანსს მისცემდა. რუსეთმა უკვე აისრულა თავისი დიდი ხნის ოცნება, გაიფორმა მანამდე მითვისებული აფხაზეთის და ცხინვალის რეგიონის ნაწილები, ამას დაუმატა ცხინვალის ახლომდებარე ქართული სოფლები, ახალგორის რაიონი და, განსაკუთრებით – სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი კოდორის ხეობა, და ტალიავინის კომისიის დასკვნითა და ნაცმოძრაობის ხელისუფალთა მიერ ხელმოწერილი PACE-ს რეზოლუციით მოახერხა იმ აზრის განმტკიცება, რომ საომარი მოქმედებების დაწყება (მნიშვნელოვანწილად მაინც) საქართველოს მიერ მოხდა.

ამის შემდეგ, გაღიზიანებულმა მიხეილ სააკაშვილმა თავადაც დაიწყო დასავლეთის მიმართ დემარშების  დემონსტრირება – გვახსოვს მისი დაცინვითი გამონათქვამები – კონდოლიზა რაისის, და შემტევი ტონი – ანგელა მერკელის მიმართ. უეცრად ირანთან უვიზო რეჟიმის გამოცხადების და ბიზნეს კონტაქტების დაწყების კამპანია, რამაც სტრატეგიული პარტნიორის – ამერიკის გაღიზიანება გამოიწვია (ჩემი აზრით, სააკაშვილის მთავარი მიზანიც სწორედ ეს იყო, არაა გამორიცხული, ამ ჩხვლეტებით ისევ რუსეთთან დაახლოების შესაძლებლობას სინჯავდა). ამავდროულად, 2008-2009 წლებში დასავლეთის ლიდერების მხრიდან თითქმის იზოლაციის ფონზე გაცილებით უფრო გრძელვადიანი სტრატეგიის ფორმა მიიღო თურქეთის ლიდერთან – რეჯეპ ტაიპ ერდოღანთან განსაკუთრებული მეგობრული ურთიერთობების დამყარებამ.  სააკაშვილმა გადაწყვიტა, სწორედ თურქეთის მაგალითით და ერდოღანთან განსაკუთრებული სიახლოვით დაებრუნებინა ძველი დიდება. ამას ხელს უწყობდა დედამისის – თურქოლოგი პროფესორის გიული ალასანიას პირადი კავშირებიც, რომელსაც ახლო ურთიერთობა ჰქონდა ერდოღანთან დაახლოებულ უაღრესად გავლენიან თურქ თეოლოგთან და ბიზნესმენთან ფეთულა გიულენთან, და თავად იყო გიულენის ქსელის რამდენიმე შემადგენელი უნივერსიტეტის და სკოლის დამფუძნებელიც საქართველოში. სწორედ ამ პერიოდს (2009-13 წწ.) უკავშირდება მიშასთვის მანამდე იდეალის კვარცხლბეკზე მყოფი ჯორჯ ვაშინგტონის ჩანაცვლება ათათურქის პერსონით, გაძლიერებული ეკონომიკურ-პოლიტიკური ურთიერთობა თურქეთთან – გახშირებული ორმხრივი ვიზიტები, ერდოღანის მიმართ განსაკუთრებული პიეტეტი, საქართველოში თურქული ბიზნესისთვის მეტი ხელშეწყობა, და თურქეთის მოქალაქეებისათვის ორმაგი მოქალაქეობის მინიჭების  მზარდი ტენდენცია, განსაკუთრებით, 2013 წელს – როცა პრეზიდენტმა სააკაშვილმა სამ თვეში სამი ბრძანება გამოსცა: 10 სექტემბერს საქართველოს მოქალაქეობა მიანიჭა თურქეთის რესპუბლიკის 935 მოქალაქეს, 13 ოქტომბრის ბრძანებით – 1088 პირს, ხოლო 5 ნოემბრის ბრძანებით – 735 პირს. ანუ, ამ მოკლე პერიოდში საქართველოს მოქალაქის სტატუსი თურქეთის რესპუბლიკის  2758-მა მოქალაქემ მიიღო.  ამავე პერიოდში გამოიკვეთა კიდევ ერთი სავსებით ლოგიკური ვექტორი – ასევე მკვეთრი დაახლოება აზერბაიჯანის პრეზიდენტ ილჰამ ალიევთან. თურქული და აზერბაიჯანული ავტორიტარზმი და სწორედ ეს ლიდერები გახდნენ მიშას ახალი role-model.

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი მგონია ის პროექტი, რომელსაც სააკაშვილი თავისი მმართველობის ბოლო წელს ყველაზე მეტად ელოლიავებოდა – ნახევარმილიონიანი ქალაქი ლაზიკა. აი რას ვწერდი ამ საკითხზე 2014 წელს ბლოგში „სცილას, ქარიბდას და ჯანდაბას შორის“ – „… განსაკუთრებით საინტერესო იყო სააკაშვილისეული პროექტი “ლაზიკა” – 500,000-იანი ქალაქის უსწრაფესი აშენება მოკლე დროში. საქართველოს იმ დროისათვის დაქცეული ბიუჯეტის და ინვესტიციების მკვეთრი შიმშილის პირობებში, მხოლოდ გარედან და მხოლოდ რომელიმე სახელმწიფო სუბსიდიით თუ იქნებოდა შესაძლებელი. და ასეთი სახელმწიფო, – დაინტერესებულიც და ფინანსურად შემძლებელიც, – რეალურად მხოლოდ ერთი იყო – თურქეთი! მისი ლოგიკური ინტერესი კი იმაში იქნებოდა, რომ ჯერ კიდევ სტალინის დროს ცენტრალურ აზიაში გასახლებული ქართველი მუსულმანები (ე.წ. „თურქი მესხები“) დაებრუნებინა და ლაზიკაში კომპაქტურად დაესახლებინა (სახელი „ლაზიკაც“, რომელიც დღეს თურქეთის შემადგენლობაში შემავალი უძველესი ქართველი ტომის სახელია, სწორედ ამ ისტორიის ასახვა იყო! ხომ ადვილი წარმოსადგენია, როგორი ნაღმი იქნებოდა თურქეთიდან 1 საათის სავალზე კომპაქტურად ჩასახლებული ნახევარი მილიონი მუსლიმი, რომელთაც არასოდეს დაავიწყდებოდათ, რომ სწორედ თურქეთის წყალობით და ფულით იყვნენ საქართველოში დაბრუნებულები. (შენიშვნა: მიმაჩნია, ქართველი მაჰმადიანები უნდა დაბრუნდნენ, მაგრამ ისე, რომ ამან საქართველოს სახელმწიფოს ისედაც მაღალი გარე– თუ შიდაპოლიტიკური რისკები კიდევ უფრო არ გაზარდოს).“

სხვათა შორის, ერდოღანთან განსაკუთრებული ურთიერთობები სააკაშვილმა უკრაინაში გადაბარგების შემდეგაც გააგრძელა. მაგრამ მის ოცნებებს, რომ დასავლური „დემოკრატიის შუქურის“ ვარიანტის ჩაფლავების შემდეგ ახლა ერდოღანის თურქეთის თარგზე აჭრილი „ავტოკრატიული შუქურა“ აეშენებინა, კარტის სახლივით დაიშალა მოულოდნელი მიზეზის – 2016 წლის ივლისში თურქეთში სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობის – გამო. ამის შემდეგ ერდოღანმა ყველა უბედურების სათავედ სწორედ თავისი ყოფილი მარჯვენა ხელი – ფეთულა გიულენი და მისი საგანმანათლებლო ორგანიზაციების ქსელი – „ფეტო“ გამოაცხადა და ამ ორგანიზაციების წინააღმდეგ მსოფლიო მასშტაბით სერიოზული კამპანია დიწყო. გიული ალასანიას ძველი კავშირები გიულენთან ახლა მიხეილ სააკაშვილისთვის დაბრკოლებად იქცა – მას ერდოღანთან ძველებურად სანდო და ძმურ ურთიერთობებზე ოცნებები შეეკვეცა.

მაგრამ მიხეილ სააკაშვილი რისი მიხეილ სააკაშვილი იქნებოდა, რომ თავის ამბიციებზე და განზრახვებზე ხელი აეღო?!

და ამერიკა/დასავლეთ ევროპის და თურქეთ/აზერბაიჯანის შემდეგ მიშამ თავისი მზერა ისევ რუსეთს მიაპყრო.

ნაცმოძრაობის საპრეზიდენტო კანდიდატად გრიგოლ ვაშაძის  დასაახელებისას ბევრმა ის იფიქრა, რომ ვაშაძის არჩევანი მისი დიპლომატობით და გაწონასწორებული (ნაცმოძრაობის სხვა დღევანდელი ლიდერების ფონზე) იმიჯით იყო განპირობებული. მაგრამ რაც უფრო მეტად ახდენს ვაშაძე თავისი საბჭოთა წარსულის არა მარტო ხაზგასმას, არამედ – გაფეტიშებას და ამით ტრაბახსაც, მით მეტად ვრწმუნდები, რომ საქმე უფრო სერიოზულადაა, და ვაშაძის კანდიდატურით სააკაშვილი მაქსიმალურად ცდილობს, რომ ლავროვს და მის უფროსს გაუგზავნოს მესიჯი – „არ ვარ იმნაირი, თვალი დაუდგეს ევროპას, ოღონდ დამაბრუნეთ ხელისუფლებაში და ხომ ხედავთ, ვინ იქნება პრეზიდენტი – კაცი, რომელსაც საბჭოთა წარსული, რუსული პასპორტი და Смоленская набережная ყველაფერს ურჩევნიაო – ცოლიც რუსეთის მოქალაქე ჰყავს და ვაჟიშვილიც – რუსეთის სამხედროვალდებულიო…“

ამიტომ, ის რაც ატოცში ხდება – გამალებული ბორდერიზაციის პროცესი – არაა გამორიცხული, სწორედ ვაშაძის ხელშესაწყობად დაწყებული კამპანიაა რუსეთის მხრიდან… კი იძახდნენ პუტინი და მედვედევი – მიშას არასდროს ხელს არ ჩამოვართმევთ, მაგრამ არ უთქვამთ იგივე გრიშა ვაშაძეზე, რომელსაც ცოლის პა-დე-დეე-ბით რუსული ისტებლიშმენტის მოგების დიდი იმედი აქვს, როგორც ჰქონდა ეს 2008 წლის ომის დამთავრებისთანავე, როცა პიჯაკის მეორე შიდა ჯიბეში სანუკვრად ჩაკერებული ორთავიანარწივიანი პასპორტი ჰქონდა გადანახული.

გრიგოლ ვაშაძეს, როცა საქართველო დამოუკიდებელი გახდა, არ უფიქრია ქართული პასპორტის აღება – პირიქით, რუსული პასპორტი აიღო და ამით საქართველოს მოქალაქეობაზე, ფაქტიურად, უარი განაცხადა. და ეს იმ პერიოდში მოხდა, როცა რუსეთი ზვიად გამსახურდიას ებრძოდა, როცა მერე რუსეთი საქართველოს აფხაზეთში ეომებოდა – იკარგებოდა გაგრა, სოხუმი, ოჩამჩირა… როცა რუსეთმა საქართველოში სამოქალაქო დაპირისპირების პროვოცირება მოახდინა – რუსეთის მოქალაქე ვაშაძე კი ამ დროს ყოველთვის მეორე ნაპირზე იყო, და გაგიგიათ, რომ ოდესმე რამეთი საქართველოს დახმარება სცადა?

იგივე განმეორდა 2008 წელს, როცა გრიგოლ ვაშაძემ მანამ არ დააბრუნა ქნარივით მკერდს მიდებული რუსული პასპორტი, სანამ რუსეთის დუმის დეპუტატმა ბაღდასაროვმა დუმის სხდომაზე საქვეყნოდ არ გაახმაურა ეს სამარცხვინო ფაქტი! ამ დროს უკვე რუსეთი აგრესორი და ოკუპანტი იყო, რომელთანაც ომის წაგების შემდეგ დიპლომატიური კავშირი სწორედ ვაშაძის უწყებამ გაწყვიტა, ომში ასობით ქართველი დაიღუპა, 30 ათასზე მეტი ჩვენი მოქალაქე დევნილად იქცა, დავკარგეთ ასორმოცდაათი სოფელი, რომლებიც ტრაქტორებით გადახნეს, ქართველების ეთნოწმენდა განახორციელეს… ხოლო საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრს ჯიბით რუსული პასპორტი დაჰქონდა და ვინ იცის, ღამ-ღამობით რუსეთის ჰიმნსაც ღიღინებდა ძილის წინ…

დავანებოთ თავი ემოციებს და სენტიმენტებს –  ვინმეს გიფიქრიათ, რამდენი კომპრომატი შეიძლება ჰქონდეს რუსეთის უშიშროებას საბჭოთა დიპლომატ ვაშაძეზე? რომ თუ გრიგოლ ვაშაძე საქართველოს პრეზიდენტი გახდება, რამდენნაირი გავლენა შეუძლიათ მოახდინონ ამ ადამიანზე, რომლის ვაჟი დღეს რუსეთის მოქალაქეა?

მიხეილ სააკაშვილს ეს არ ადარდებს.

მას ახლა არჩევნების მოგების იმპერატიული (დაუოკებელი) სურვილი აქვს და მერე რა მოხდება, – სულ, მაპატიეთ და – ფეხებზე ჰკიდია. ვაშაძე ჩრდილოეთ კორეის მოქალაქეც რომ იყოს, მაინც სიამოვნებით დაასახელებდა საპრეზიდენტო კანდიდატად, თუ კიმ ჩენ ინის არმიის, ბირთვულ-ქიმიური არსენალის და პუტინთან ახლობლობის გამოყენების იმედი ექნებოდა – მიშა ხომ საოცარი პოლიტიკური ცხოველია, რომელიც ძალაუფლების გამო ყველაფერზე წამსვლელია!

მაგრამ თუ ვინმეს ჰგონია, რომ დიდი თეატრის დასის უცხოეთის ვიზიტებში გამცილებელი ვაშაძე, რომელიც მისი ყოფილი სიმამრის – სსრკ #1 ბანკირის – გავლენით საბჭოთა კავშირის საგარეო საქმეთა სამინისტროში კოსმოსის და ბირთვული შეიარაღების განყოფილებაშიც კი მუშაობდა, მაგრამ საიდანაც სიმამრის დასრიალების შემდეგ გამოუშვეს, თუ ვინმეს გგონიათ, რომ ამ ადამიანს მართლა სერიოზული კავშირები აქვს პუტინთან, მედვედევთან ან თუნდაც ლავროვთან, რომ იგი იმას მიაღწევს, რომ აფხაზეთის და ცხინვალის საკითხებში რუსეთი რამეს შეცვლის, მინდა გულწრფელად მოგილოცოთ ამ დონის ბავშვური მიამიტობა! ეგ იგივეა, პოლკოვნიკ კულახმეტოვთან კარგი ურთიერთობების წყალობით რომ ჰქონდა წინა ხელისუფლებას იმის მოლოდინი, რომ რუსული სამშვიდობო ძალები ნეიტრალურები იქნებოდნენ! ან, რომ თემურ ალასანიას კავშირების წყალობით რუსეთი საქართველოსთან ომს არ დაიწყებდა!

ამ ილუზიებს რა მოჰყვა, ხომ გვახსოვს?!

ვაშაძე პრეზიდენტად რომ აირჩიონ, და მარია ზახაროვამ ერთი რომ დაასველოს სიტყვა, – ცუდი არ იქნებოდა საქართველოს ახალ პრეზიდენტთან შეხვედრაო, ხომ წარმოგიდგენიათ, ისე ფრენა-ფრენით წავა ციმციმ, მგონი, თვითმფრინავი არც დაჭირდება. ჰოდა, რას დაელაპარაკება და რაზე მოუწერს ხელს გრიშა ვოვას, ამას ვინ წარმოიდგენს? მერე რა უნდა ვქნათ? ვიძახოთ, არ ქონდა უფლებამოსილებაო?! და ვინმეს ეჭვი გეპარებათ, რომ ვაშაძე ვერაფერს გამოტყუებს პუტინს, ხოლო პუტინი – ყველაფერს?!

მე მინდა ვკითხო იმ ადამიანებს – პოლიტიკოსებს, არასამთავრებო სექტორს – მედასავლეთეებს, დემოკრატებს, ლიბერალებს, – რომ იძახიან, ვაშაძე იმდენად არ მოგვწონს, რწყევაც კი გვეწყება მისი წარსულის გახსენებაზე, მაგრამ მაინც მას მივცემთ ხმას და იქვე, საარჩევნო უბანთან ვაღებინებთო(!) – რამდენად დარწმუნებულნი არიან, რომ ეს ღებინება შვებას მისცემთ?

როგორც ექიმმა, შემიძლია გითხრათ – ღებინებას ხანდახან მართლაც შეიძლება შვება მოჰყვეს, თუ პაციენტი ტოქსინებისაგან განთავისუფლდა, მაგრამ ზოგჯერ ვერავითარ შვებას ვერ გრძნობს ავადმყოფი, როცა რწყევას მისი გამომწვევი მიზეზის მოცილება არ მოჰყვება. ამ დროს, ასეთმა პირღებინებამ შეიძლება მხოლოდ მდგომარეობის დამძიმება გამოიწვიოს…

მამის არჩევანი

წელს მამაჩემი 88 წლის გახდა.

მთელი სიცოცხლე შრომაში გაატარა. ის არის ჩემთვის შრომისმოყვარეობის და შრომისგან მოუსვენრობის ეტალონი. ოჯახისთვის ჭიანჭველასავით მოფუსფუსე ადამიანი. ძალიან მორიდებული – თავისი თავის, და სიამაყით თავმომწონე – შვილების და შვილიშვილების შეფასებაში. ხშირად ცინიკურობამდე მწარედ მართალი კაცი. მწარე ენა, სიჯიუტე და მიზანსწრაფვა მისგან გამომყვა, მორიდებულობა და სიფრთხილე – დედისგან.

ახლა მამას ჯანმრთელობა ვერ აქვს კარგად. უკვე სამი წელია, დედაჩემის მომვლელად იქცა. ორ სულიან ოჯახში (შინამეურნეობას რომ ეძახიან, ახლებურად) კაციც ის იყო და ქალიც, დამგეგმავიც და მომტანიც, წამკითხველიც და მსმენელიც, მრეცხავიც და მზარეულიც, ინიციატორიც და შემსრულებელიც. ისიც, ვინც უთენია დგება და ისიც, ვინც ბოლოს იძინებს და ღამით ფხიზლობს…

ხოლო ახლა მისი ჯანმრთელობაც ვერ არის კარგი. და ხშირად ვატყობ, რომ ინსულტგადატანილი და მეხსიერებადაქვეითებული დედაჩემი აღარ არის ცოლ-ქმარში უფრო სუსტი რგოლი…

მამას ხშირად უსუსურობის, უიმედობის და უილაჯობის მომენტები აქვს. ვეღარ ვცნობ – რამდენადაც ყოველთვის ძლიერი იყო სულიერად და ფიზიკურად, და აქამდე კიბეზე ასვლაშიც და ტვირთის ტარებაშიც მჯობდა, ახლა იმდენად მისი სიგამხდრე და ფიზიკური უღონობა კი არ მადარდებს იმდენად, არამედ – სულიერი დარბილება და ყოყმანი. დიდი ხანია, მისგან აღარ გამიგონია მისი საყვარელი ფრაზა – „ღმერთის გაჩენილს – ღმერთი მოუვლის!“ (არადა, განსაკუთრებულად არასდროს ყოფილა ღმერთის იმედზე, ჩვენს შორის ყველაზე ნაკლებად იყო ღვთის წყალობის იმედად მყოფი, მუდამ – საკუთარი თავის იმედით მშრომელი) .

მკურნალობის პირველი კურსი დაასრულა ახლახანს. ობიექტურად უკეთ არის, ოღონდ თავად მაინცდამაინც არ ჯერა ამის. სულ ვცდილობ, ძველი ინტერესები დავუბრუნო – მაგალითად, მას ხომ მუდამ უყვარდა ისტორია და მითოლოგია. მისი ბიბლიოთეკის ბერძნული მითები,  “ილიადა” და “ოდისეა” (პროზად ადაპტირებული ვერსია), “გმირთა ვარამი”  და ბაბუაჩემისთვის ავტორის ნაჩუქარი “დიდოსტატის მარჯვენა” უკვე ბავშვობაში ჩემთვისაც საყვარელი წიგნები გახდა და მიკვირდა, დიონისე არეოპაგელის შესახებ როგორ გატაცებით კითხულობდა ქუთაისელი ავტოინჟინერი. არადა, მე ახლაც არ წამიკითავს ეგ წიგნი. შარშანდლიდან მოყოლებული “ქართველი მეფეების” სერიის ყველა წიგნი შეიძინა და წაიკითხა (სანამ დაავადება დაასუსტებდა), ასევე – ყოველთვის ინტერესდებოდა პოლიტიკით, მეფუტკრეობით, მშობლიური ქუთაისის და წყალტუბოს ამბებით, პოეზიით, „კვირის პალიტრის“ მუდმივი მკითხველია, და, რაც მთავარია, აქამდე ყველა შაბათ-კვირას ხეხილის მოვლაში, ან სახლში ძველი ხელსაწყოების და ავეჯის აწყობა-გადაკეთებაში ატარებდა…

ახლა კი ამ ყველაფრისთვი თავი ლამის დანებებული ჰქონდა… რამდენიმე თვეა, ეზოშიც კი არ ჩადიოდა, თუ არ დავაძალებდით…

—-

დღემდე ძველ მისამართზე ვარ რეგისტრირებული. სადაც ადრე ვცხოვრობდი, ხოლო 2005 წლიდან მშობლები გადმოვიყვანე ქუთაისიდან, მე კი ცოლ-შვილთან ერთად ახალ ბინაში გადავედით. 2005 წლიდან ჩემი მშობლები და მე ერთად მივდიოდით არჩევნებზე, არასდროს ვტოვებდით. 2008 წლის 5 იანვარს ყინვაშიც ვიყავით… მამა იპოდრომის მიტინგზეც იყო. 2012 წლის ოქტომბერშიც ერთად ვიზეიმეთ ფსევდოდემოკრატიულ და მოძალადე ხელისუფლებაზე ნანატრი საარჩევნო გამარჯვება…

წინა საპარლამენტო არჩევნებზე 2016 წელს მხოლოდ მე და მამა წავედით. დედასთვის გადასატანი ყუთი სახლში მოვატანინეთ. დედა უკვე ვეღარ იყო ყოჩაღად…

შარშანდელ ადგილობრივ არჩევნებს კი უკვე ორივე სახლში შეხვდა…

ახლა ვიფიქრე, რომ აღარ ღირდა… რომ თავად აღარ მოინდომებდა არჩევნებში მონაწილეობას, მომვლელების იმედად მყოფი, საკუთარ სხეულიდან მომავალი იმპულსების მოდარაჯე, ეჭვიანი, გაღიზიანებული და ყველაფრისგან უკვე დაღლილი და დაშორებული…

და მაინც, გუშინ დილით ვკითხე, – ხომ არ გინდა, საარჩევნო კომისიაში დავრეკო და ყუთი მოიტანონ-მეთქი.

პასუხი მშვიდი და გამაოგნებელი იყო – უკვე დავრეკე თავად და ვუთხარი. მოიტანენ ყუთსო! და მერე დაამატა – ვიცი, ვისაც მივცემ ხმას – ეგ კაცი მეიმედება და მჯერა მისიო. ეგ საჭიროა ქვეყნისთვის და ამიტომაც დავრეკე, რომ ყუთი მოეტანათო…

ვერ გადმოვცემ, რა ვიგრძენი…

ისევ ის ზურიკო დაბრუნდა, თავდაჯერებული, საქმის დამგეგმავი, თავის სისწორეში დარწმუნებული, ჯიუტი (ჩემზე უფრო ჯიუტი). კაცი, რომელიც 88 წლის ასაკში, ალბათ, თავის ბოლო არჩევანს აკეთებს – ჩემთვის, ჩემი ძმისთვის, ჩვენი ოჯახებისთვის, შვილიშვილებისთვის… არ დარჩება 28 ოქტომბერს ლოგინში, არ ბრუნდება კედლისკენ, არ ნებდება ბედისწერას… უნდა, რომ გააკეთოს თავის არჩევანი. ჯერა, რომ მისი ხმა რაღაცას ნიშნავს. მისი ხმა, შეიძლება, გადამწყვეტი აღმოჩნდეს…

და მივხვდი, რომ თუ ის ზრუნავს თავის ქვეყანაზე და თავის ოჯახზე, თუ მისთვის, – 88 წლის კაფანდარა და სანთელივით თხელი მოხუცისთვის, – ჯერ კიდევ რეკს ზარი, თუ ის თავად ითხოვს სახლში გადასატანი ყუთის მოტანას, რომ არჩევნებში მონაწილეობა მიიღოს, მე მით უფრო არ მაქვს უფლება, ისე ჩუმად ვიყო, როგორც ბოლო დროს ვიყავი – ერთდროს ანონომურად ცნობილი და დღეს კი – სახელ-გვარიანად დადუმებული.

მეც ხომ მოქალაქე ვერ. მეც მამა ვარ. მეც ვარ იმ სიაში და მეც მაქვს ჩემი არჩევანი გასაკეთებელი.

და როგორც ამას ვაკეთებდი სოლომონობის დროს, ახლაც მოვალე ვარ, გითხრათ, რას ვფიქრობ დღევანდელ არჩევნებზე. მერე თქვენი გადასაწყვეტი იქნება, რას იზამთ…

1. ე.წ. „ერთიანი ოპოზიციისთვის“ ხმის მიცემა, სრულ სიბეცედ ან ამორალურობად მიმაჩნია. მკრეხელობა იქნება, ხმა მივცეთ ძალადობრივი წარსულის გაფერადებულ ორკებს. იმ მოძრაობას, რომელშიც ვითომ 10 პარტიაა და კარგად ვიცით, საიდან აქვს მობმული ყურები და კუდები თითოეულ ამ ქოთანს. იმ გაერთიანებას, რომელსაც სსრკ-ს კრეატურა – რუსეთზე და რუსეთის პასპორტზე შეყვარებული ადამიანი უდგას სათავეში. მოძრაობას, რომელსაც „ძალა ერთობაშია“ აწერია და სიანმდვილეში „ძალა აგრესიაშია“ უნდა ერქვას, მოძრაობას, რომელიც ვითომ ანტირუსულია და საქმით კი ყველაზე დიდი მოკავშირეა პუტინის რუსეთის, რადგან სწორედ მათი სიბეცისა და პოლიტიკური ავანტიურიზმის შედეგი იყო ტერიტორიების დაკარგვა. სწორედ მათ სინდისზეა საქართველოში პროდასავლური ლოზუნგებით  შენიღბული მინი-გულაგის მშენებლობის ლამის “წარმატებული” ექსპერიმენტი, რომელიც მრავალი ოჯახის და ადამიანისათვის იმედების მსხვრევის, ტანჯვის და ბევრისთვის – სიკვდილის მომტანი აღმოჩნდა. ერთიანმა ნაცმოძრაობამ და მისმა აპოლოგეტებმა უარი არ თქვეს წარსულზე, ბოდიში არ მოიხადეს იმაზე, რასაც ჩადიოდნენ. მათ ისევ სურთ ძალაუფლებაში დაბრუნება და საკუთარი ნეობოლშევიკური ექსპერიმენტების გაგრძელება საქართველოს მოსახლეობის ჩაგვრის და დაბეჩავების გზით. ამის ბრწყინვალე (ი)ლუსტრაცია იყო იმის შეხსენება, როგორ გეგმავდნენ კონსტიტუციური (sic!!! სინამდვილეში – „უკანონო“)  უსაფრთხოების (sic! სინამდვილეში – „ძალმომრეობის“) დეპარტამენტის ყოფილი მაღალჩინოსნები ბადრი პატარკაციშვილის მკვლელობას. და რას ნიშნავდა მათი ეს სიტყვები – „ჩვენ სახელმწიფო ვართ, ბიჭო! ვერავინ ვერ დაგვიდგება წინ! ყველას გადავუვლით!“

2. ერთიან ნაციონალურ მოძრაობას გამოყოფილ „ევროპულ საქართველოს“ ორი უპირატესობა აქვს დედანაცებთან შედარებით – ა) ასეთუ ისე ბოდიში აქვთ მოხდილი, ამბობენ, რომ პასუხისმგებლობას გრძნობენ, თუმცა ძირითადად მაინც “შეცდომებზე” საუბრობენ და არა – დანაშაულებებზე და ამბობენ, რომ ეს “შეცდომები” უფრო მცირე მასშტაბის იყო, ვიდრე მათი „დამსახურებები“. ბ) უფრო სერიოზული უპირატესობა კი ისაა, რომ ისინი, სიტყვით მაინც, ემიჯნებიან ძალაუფლების მოსაპოვებლად რევოლუციურ და პროვოკაციულ სცენარებს, რომელიც სააკაშვილის ფრთის ქვეშ დარჩენილი ძველნაცებისთვის ხელისუფლებაში დაბრუნების ერთადერთი რეალისტური გზა არის.

მიუხედავად ამისა, პირადად ჩემთვის ეს ძალაც მიუღებელია, რადგან მათი გულწრფელობის არ მჯერა, ისევე როგორც იმის, რომ ძალაუფლებაში დაბრუნების შემდეგ ისინი ისევ არ გაერთიანდებიან თავის დროებითდაპირისპირებულ ფრთასთან. ისიც უნდა ვთქვა, რომ ჩემი აზრით, ამ მოძრობამ სერიოზული შეცდომა დაუშვა, როცა უფრო პერსპექტიულ და ნაკლები „ბაგაჟის“ მქონე ელენე ხოშტარიას „მარადიული და ბაგაჟიანი“ დავით ბაქრაძე ამჯობინა. თუმცა, პიროვნულად ბაქრაძე უფრო გამოცდილია, ვიდრე გრიგოლ ვაშაძე. და მაინც, ვფიქრობ, “ევროპულ საქართველოს” გაუჭირდება მთავარ ოპოზიციურ ძალად ჩამოყალიბება. თუმცა, ამაზე დიდად არ ვდარდობ.

3. კუდ-ის ყოფილი მაღალჩინოსნების ჩანაწერები, რომელიც თურმე 2016 წელს იქნა პროკურატურის მიერ მოპოვებული და რომელიც ახლახანს მოვისმინეთ, არის ასევე, კონტრარგუმენტი „ქართული ოცნების“ მიმართაც – როგორ მოხდა, რომ ეს საქმე მხოლოდ ახლა გამომზეურდა? რატომ ხდება, რომ გამოძიებას ჩვენთან „ორწლიანი მალარიის“ მსგავსი ცხელება აქვს და „პიკები“ მხოლოდ არჩევნების წინ ხდება, ხოლო მერე შემდგომ არჩევნებამდე გამოძიება „მთვლემარებაში“ გადადის? სხვას რომ თავი დავანებოთ, ჟვანიას საქმის ხსენება არ უნდა ყოფილიყო იმის საფუძველი, რომ ეს უსასრულოდ გაწელილი საქმე 2016 წელსვე განახლებულიყო? სად არის დაპირებული სამართლის აღდგენის პროცესი? მურუსიძის იუსტიციის საბჭო და შუა გზაზე გაჭედილი რეფორმების ტალღა, ან – მოულოდნელად გადამდგარი ნინო გვენეტაძე არის საიმედო ნიშანსვეტი ამ მიმართულებით?

როცა „ქართულ ოცნებაზე“ ვსაუბრობ, უნდა ვთქვა, რომ უბრალოდ, მიუღებლად მიმაჩნია მათი ნაცმოძრაობასთან გატოლების რუსთავიორისეული მცდელობები. საერთოდ მთავრობების მიმართ ჩემი დამოკიდებულება არასდროს არ იყო ემოციურად გაშუალებული. არასდროს მესმოდა – პირველი პრეზიდენტიდან მოყოლებული – ხელისუფლის/მთავრობის შეყვარება და მისი/მათი გაიდეალება. მთავრობა/ხელისუფლება, ჩემი აზრით არის არა “კარგი” (გრძელვადიანად კარგი ხელისუფლება მხოლოდ სამოთხეში თუ გვეღირსება) არამედ – ან – “ასატანი”, ან – “ვერასატანი”/”აუტანელი”. ნაცმოძრაობა სასურველი იყო, სანამ ხელისუფლება გახდებოდა, მეტნაკლებად ასატანი იყო 2006 წლამდე, ვერასატანი – 2006-დან და აუტანელი – 2008-დან! „ქართული ოცნება“, მიუხედავად მის მიმართ საზოგადოების დიდი ნაწილის მნიშვნელოვანი იმედგაცრუებისა, ჯერაც ასატანის რანგში მგონია, ბევრი დამსახურების გამო – პირველ რიგში, პენიტენციურ სისტემაში გაცილებით უკეთესი მდგომარეობის, საყოველთაო ჯანდაცვის, C ჰეპატიტის უფასო მკურნალობის, სოფლის მეურნეობის და მცირე მეწარმოების წახალისების, ბიზნესზე ზეწოლისა და სასამართლოებზე კონტროლის დაუშვებლობის მიმართულებებით წარმატებების კუთხით… (ვიცი, ბევრი არ დამეთანხმება, – ყველაფერი შედარებითია, ბატონებო). განსაკუთრებით კი იმის გამო, რომ შეცდომის დაშვების შემთხვევაში ახერხებენ ხალხის რეაქციის თუნდაც გვიან დანახვას, გათვალისწინებას და კურსის შესაბამისად შეცვლას. ამდენად, მიზანშეწონილად მიმაჩნია, რომ ბევრი ჩემი მეგობარი და თანამოაზრე დღესაც „ქართული ოცნების“ კანდიდატს მისცემდა ხმას… მაგრამ სად არის? „ქართულ ოცნებას“ ხომ თავისი კანდიდატი არ ჰყავს? თქვეს, – არ მიგვაჩნია ეს პოსტი მნიშვნელოვნად, ისედაც ბევრი უმაღლესი თანამდებობები გვაქვს და გვეყოფა – დამოუკიდებელ კანდიდატს დავუჭერთ მხარსო… სადაა მერე ის დამოუკიდებელი კანდიდატი?

სალომე ზურაბიშვილიც შეიძლებოდა, საკმაოდ მისაღები კანდიდატი ყოფილიყო, მართლა დამოუკიდებელი კანდიდატი რომ ყოფილიყო… მე, რა თქმა უნდა, არ ვფიქრობ, რომ ქ-ნი სალომე პრორუსი კანდიდატია (პრორუსი ვინცაა, კი ატარებდა რუსულ პასპორტს სიამტკბილობით), არც ის მჯერა, რომ ნატოში ინტეგრაციის ხელშემწყობი არ იქნება (ნატოსთან დამოკიდებულებაში ზედმეტი ოპტიმიზმი თუ არ ახასიათებს, ეს იქნებ არც იყოს ნაკლი დღევანდელი რეალიების გათვალისწინებით). არც მისი ბოლო გამონათქვამები, თუ ფრანგულად წიგნში დაწერილი მოგონებები 2008 წლის ომის შესახებ, არის იმის აღიარება, რომ ომი საქართველომ დაიწყო (განსახვავებით, 2008 წლის აგვისტოში დავით ბაქრაძის და ნაცხელისუფლების დელეგატების მიერ ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის მიერ მიღებული დოკუმენტისა, რომელიც გაცილებით მძიმედ წასაშლელი და დასაიგნორებელია, ვიდრე ვინმეს მემუარები… სალომე ზურაბიშვილს საკმაოდ დიდი დამსახურება აქვს საქართველოდან რუსული ბაზების გაყვანაში (თუმცა, არ იქნებოდა მართალი, ეს მის ერთპიროვნულ დამსახურებად ჩაგვეთვალა) და ძალიან მაღალი დონის და სტანდარტის საერთაშორისო დიპლომატიური განათლება და პრაქტიკული გამოცდილება გააჩნია… მაგრამ რამდენად კარგი პრეზიდენტი იქნება, თუ იმ ძალის რჩეულია, ვინც პრეზიდენტობის ინსტიტუტის მიმართ საკმაოდ გულგრილია და ამ ინსტიტუტის დაფასება არც წინასაარჩევნო რიტორიკის დროს დატყობიათ?

პრობლემა იმაშია, რომ, ჩემი აზრით, სალომე ზურაბიშვილმა და „ქართულმა ოცნებამ“ ერთმანეთს მეტი ზიანი მიაყენეს, ვიდრე დახმარება გაუწიეს – დათვური სამსახური მგონია მე ეს ზღვარგადასული დახმარება, ეს უზარმაზარი და უთვალავი ბანერები ყველა გაჩერებაზე, ყველა ავტობუსზე, სამარშრუტო ტაქსიზე თუ მეტროში, ეს სარეკლამო კლიპი „48“, ეს შემოწირულობების წარღვნა… დამოუკიდებელი კანდიდატის დამოუკიდებლობა როგორ უნდა დავიჯეროთ, როცა ოცნება და მისი წევრები, სახელმწიფო კომპანიები ისე აქტიურად უჭერენ მხარს ამ „დამოუკიდებელ“ კანდიდატს, როგორც არასოდეს თავისი კანდიდატისათვისაც კი არ დაუჭერიათ? როგორ დავიჯერო, რომ „ქართული ოცნებისთვის“ და მისი ლიდერისათვის ეს თანამდებობა თუ მართლა ზედმეტი და უმნიშვნელო იყო, მაშინ ამდენი ძალა, ენერგია, დრო, მონდომება და ფული როგორ დაახარჯეს? ფიცი მწამს, ბოლო მაკვირვებსო…

მედიცინაში ცნობილია, რომ ხანდახან რეცეპტორის ზედმეტი, ზეზღურბლოვანი გაღიზიანება პარადოქსულ უკუეფექტს იწვევს. ვშიშობ, რომ ჩვენს მოსახლეობის საკმაო ნაწილზე, განსაკუთრებით კი – მოწყვლად ფენებზე ასეთი დომინანტური და ლამის ზეზღურბლოვანი რეკლამა უკუეფექტის მომტანი შეიძლება გახდეს ქალბატონი სალომესათვის. მგონი, მისმა (და ოცნების!) PR-სამსახურმა ეს ვერ გათვალა.

ყველაზე საინტერესო ისაა, რომ სალომე ზურაბიშვილი, ჩემთვის პირადად, აქამდე მაინც, საკმაოდ დამოუკიდებელ და მეტიც – ზოგჯერ საკმაოდ ხისტ პოლიტიკოსად აღიქმებოდა. ასე მგონია, ოცნებას, შეიძლება, მოენატროს კიდეც პრეზიდენტი მარგველაშვილი, თუ ქალბატონი სალომე თავის არჩევნებამდელ სირბილეს და ოცნებასთან მჭიდრო ასოცირებას შესაძლო გამარჯვების შემდეგ ისევე შეცვლის, როგორც ეს მარგველაშვილის „პლასტელინობის“ გაქვავებას მოჰყვა… ასევე გასათვალისწინებელია, რომ ქ-ნი სალომე “საზოგადოების გამაერთიანებელ” როლზე საუბრობს ხშირად. არადა, როგორც წარმოუდგენელია ვაშაძის (და სააკაშვილის!) მიერ „გაერთიანებული“ საზოგადოება, უფრო ნაკლებად, მაგრამ მაინც – ძნელად წარმოსადგენია ზურაბიშვილის მიერ გაერთიანებული საზოგადოებაც.

ასე რომ, ქალბატონი სალომეს და „ქართული ოცნების“ ეს ტანდემი, ვშიშობ, ამომრჩევლისადმი არაგულწრფელი დამოკიდებულების, ყალბი „დამოუკიდებლობისა“ და ზედმეტი რეკლამირების გამო, შეიძლება, არ აღმოჩნდეს ისე მიმზიდველი, როგორც ამას „ქართული ოცნების“ სტრატეგები ვარაუდობენ. მით უფრო, იმ ტაქტიკური შეცდომების გამო, რაც სალომე ზურაბიშვილმა თავისი კამპანიის დასაწყისში დაუშვა; ასევე, არასამთავრობო სექტორის თუ მედიის მიმართ იმ ხისტი გამონათქვამების გამო, რასაც ხელისუფლების ზოგიერთი წარმომადგენლის მხრიდან ადგილი აქვს; და იმ მძლავრი ანტირეკლამის გამო, რომელსაც რუსთავი-2, ასევე – ნაცმოძრაობისა და „ევროპული საქართველოს“ პოლიტიკოსები და მხარდამჭერები 24-საათიან რეჟიმში ანხორციელებენ.

4. საარჩევნო სიაში ნამდვილად არის კანდიდატი, რომელიც ძალიან დამოუკიდებელია, როგორც ნაცმოძრაობისგან, ისევე – „ქართული ოცნებისაგან“, და რომელიც დემოკრატიის და კანონმდებლობის, ასევე თავისი შინაგანი რწმენის და პრინციპების ერთგულებით გამოირჩევა, რის გამოც ხშირად “დაზარალებულა”, როცა ძველ პარტნიორებს სწორედ ამიტომ გამიჯვნია და იოლ ცხოვრებას და მაღალი პოსტების შეთავაზებას დამშვიდობებია.  ამ საპრეზიდენტო კანდიდატს აქვს სახელმწიფოს ერთ-ერთ უმაღლეს გამოცდილებაზე მუშაობის და მსოფლიო პოლიტიკოსებთან საქართველოს მტკივნეული საკითხების კარგად წარმოჩენის მდიდარი გამოცდილება. იგი არის მაღალკვალიფიციური იურისტი, ბრწყინვალე კონსტიტუციონალისტი, ალბათ ყველაზე გულწრფელი ქართველი პოლიტიკოსი და ამავდროულად,  კონსენსუსების დახვეწილი ოსტატი, რომელიც რამდენიმე წლის განმავლობაში საქართველოს პოლიტიკურ სახელისუფლებო შტოებს და წარმომადგენლებს შორის არამარტო კომუნიკატორის, არამედ “მეხანძრის” და კონფლიქტების ჩამქრობის როლსაც ასრულებდა. რომლის კამპანიის ნაკლი – რეკლამის ნაკლებობა და შემომწირველების სრული არარსებობა ნაკლია გარეგნულად, მაგრამ იქნებ არც იყოს – ამ დუხჭირ ქვეყანაში, სადაც ბიზნესს ოპოზიციის (და ჭეშმარიტად დამოკიდებელი კანდიდატის) დაფინანსების შიში ჯერაც არ განელებია. მაგრამ ხალხისთვის უფრო მისაღები შეიძლება იყოს, ვიდრე ლამის 3 მილიონის დამხარჯავი კანდიდატი…

ევროკავშირის არამცთუ ახალ წევრებს შორის, არამედ “ბებერი ევროპის” ქვეყნებშიც ბევრი არ მეგულება ამ ადამიანის სადარი გაწონასწორებული, ერუდირებული და პატიოსანი პოლიტიკოსი, რომელიც საკუთრ პოლიტიკურ კარიერას და საკუთარი პოლიტიკური პარტიის თუ ჯგუფის ინტერესებს არ აყენებს საერთო სახალხო ინტერესებზე მაღლა, რომელსაც ბოლო ათწლეულის განმავლობაში რამდენჯერმე დაუთმია მისთვის უფრო შესაფერისი პირველობა სხვა პარტნიორისათვის – კონსენსუსის მიღწევისა და საერთო საქმის წარმატების მისაღწევად – საქართველოს ინტერესებისათვის. იგი არის წარმოშობით კახელი, ნიჭით და გულით – ქართველი და ჭკუით და დემოკრატიულობით – ევროპელი. მას ესმის კოალიციის ფასი და არ არის პოპულისტი. იგი არასდროს უკარგავს დამსახურებას არავის – არც ძველ თუ ახალ პარტნიორებს, არც – ხელქვეითებს და არც – პოლიტიკურ მოწინაღმდეგეებს.

ვფიქრობ, რომ მამაჩემმა ძალიან სწორი არჩევანი გააკეთა – ჩემგან დამოუკიდებლად, როცა დავით უსუფაშვილისთვის (#25) გადაწყვიტა ხმის მიცემა.

და მე ეს მისი სწორი და დამოუკიდებელი არჩევანი იმედს მისახავს – რომ მამაჩემიც დაამარცხებს დაავადებას, და რომ მეც ისევ გავაგონებ ჩემს გულწრფელ სიტყვას იმ ადამიანებს, რომლებთან ერთად უიმედობის და ძალადობრივი რეჟიმის წლები გამოვიარე, რომ ჩვენ დავამარცხებთ არა მხოლოდ მოძალადე პიროვნებებს, არამედ – მოძალადე სისტემის ნარჩენებს, მშვენივრად რომ ახერხებენ ერთი ხელისუფლების ბუდიდან მეორეში გადახტომას, რომ გვეყოლება ისეთი პრეზიდენტი, რომელიც გვჭირდება – არა მარტო ჩვენ – ამ მძიმე, გაურკვევლობით აღსავსე და დაძაბულ დროს, არამედ – რაოდენ უცნაურად არ უნდა მოგეჩვენოთ – დღევანდელ ხელისუფლებასაც, რადგან არაფერი ისე არ ასუსტებს ხელისუფლებას და პოლიტიკოსს, როგორც ყალბი და ხელოვნური სპარინგ-პარტნიორი. რომ ოცნების ნაცმოძრაობასთან ეს “გამიშვი და დამაკავე” უკვე ყელში ამოუვიდა ძალიან ბევრს. რომ ერთხელაც იქნება, ან ის ვითომ გათანგული თაგვივით სათამაშოდ მიჩნეული კომპრომეტირებული ნაცმოძრაობა, ან მუდმივად ჩასაფრებული მტაცებელი მეზობელი, რომელიც ყოველთვის ხლართავს პროვოკაციებს, ან – ორივე ერთად, საკუთარ გამოსახულებასთან სარკეში მოკეკლუცე და უალტერნატივობით გათამამებულ ხელისუფლებას ისეთ მოულოდნელ დარტყმას აგემებს, რომელსაც არ ელოდებიან… არასდროს ელოდებიან ხელოვნური სპარინგ-პარტნიორით გათამამებული მოკრივეები…

და არაფერია იმაზე სახიფათო, ვიდრე სარკე, რომელიც გატყუებს, რომ არავინაა შენზე მომხიბვლელი და რომ შენი სუფევა სამუდამო იქნება, რადგან მხოლოდ კორდელიას მარილივით სიყვარულია ჭეშმარიტი  და სუფთა, და ვინც ამას დაინახავს, მხოლოდ ის აიცდენს მეფე ლირის მწარე ხვედრს…

მადლობა, მამა!

შემთხვევა ვარკეთილის მეტროში: ვინ/რა არის დამნაშავე და რა უნდა გავაკეთოთ, რომ ეს არ განმეორდეს?

1. პირველ რიგში, უნდა გავერკვეთ, საერთოდ რატომ გაკეთდა რემონტი და – რა გაკეთდა! თუ მართალია, რომ მეტროს რამდენიმე სადგურში ბეტონის თაღებზე ბზარებია გაჩენილი, ხოლო რემონტი კი შეკიდული ჭერის გამოცვლით შემოიფარგლა, ეს სირაქლემასებრი მარაზმი და მავნებლობაა. დამალული და მიმალული ბზარები უფრო საშიშია, ვიდრე ხილული. წყალში (თუ – მავანის ჯიბეში) გადაყრილ ასეულ ათასებზე რომ აღარაფერი ვთქვათ…
2. ფოტოებზე ჩანს, რომ შეკიდული ჭერის მთელი უშველებელი კონსტრუქცია ერთიანად ჩამოვარდა. თანაც, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ჭერზე თითქმის ხელუხლებლად შერჩენილია ბეტონში ჩამაგრებული საკმაოდ სქელი მავთულები, სავარაუდოდ, წყვეტა მოხდა ქვედა წერტილში, სადაც მავთულები შეკიდული ჭერის კონსტრუქციას უერთდებოდა. საინტერესოა, ხომ არ იყო ამ ადგილებში გადაბმისთვის უფრო თხელი მავთულები ან რამე სხვა უხეირო მასალა გამოყენებული – „ეკონომიის“ მიზნით.
3. ალბათ, კატასტროფას ვერ ავიცილებდით, მაგრამ ზიანი გაცილებით ნაკლები იქნებოდა, ეს უზარმაზარი კონსტრუქცია ერთმანეთზე გადაბმული რომ არ ყოფილიყო. მაშინ შეკიდული ჭერის მთელი ეს ფართობი (სავარაუდოდ, რამდენიმე ასეული კვადრატული მეტრი?) ასე მთლიანად და ერთდროულად (!) არ ჩამოვარდებოდა, არამედ, მისი მხოლოდ გარკვეული ნაწილი – მაგალითად, ოციოდე კვ. მეტრი, რაც ნაკლები ადამიანის დაზიანებას გამოიწვევდა.
4. აუცილებლად უნდა შემოწმდეს ყველა სხვა ის სადგური, სადაც ამ კომპანიამ რემონტი ჩაატარა – პირველ რიგში კი ის საკითხები, რასაც წინა პარაგრაფებში შევეხე.
5. მსგავსი სამუშაოების რა გამოცდილება ჰქონდა სამუშაოების ჩამტარებელ კომპანიას? წინა სამუშაოები წარმატებით შეასრულა, თუ იქაც რამე სავალალო შედეგის უნდა გვეშინოდეს?
6. როდესაც ასეთი დიდი კონსტრუქციის დაკიდება ხდება, მასალის და მზიდი კონსტრუქციების რამე ტესტირება არ უნდა ტარდებოდეს?
7. დაბოლოს, ერთი საოცარი საკითხი, რაც სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ კანონის და ამ კანონის მიხედვით ჩატარებული ტენდერების ძალიან კრიტიკულ აქილევსის მყესად მიმაჩნია, არის ძირითადად ფასზე, ჩემი აზრით, გაუმართლებელი ორიენტირება. თუ ტენდერს ყოველთვის იგებს ის, ვინც ყველაზე დაბალ ფასს თავაზობს, განა გასაკვირია, რომ სახელმწიფოს მიერ დაკვეთილ და დაფინანსებულ სამუშაოებში ხარისხი საუკეთესო კი არა, ხშირად კარგიც კი ვერ იქნება? ტენდერში გამარჯვებული ორგანიზაცია ხომ ყოველთვის ეცდება დაბალი ფასი მასალების და სამუშაოების დაბალი ხარისხით, ან დაქირავებული პერსონალის დაბალი კვალიფიკაციით და ხელფასით „აანაზღაუროს“?!!
8. არ მგონია, რომ ამ კონკრეტულ სიტუაციაში ვინმეს კრიმინალური პასუხისმგებლობა დადგება, მაგრამ რამე ფორმით უეჭველად პასუხისმგებლობა უნდა დადგეს: – ა)იმ კომპანიის ხელმძღვანელობის, ვინც სამუშაოები, სავარაუდოდ, უხარისხოდ შეასრულა, ბ)იმ პირის და ორგანიზაციის, ვინც ეს სამუშაოები ასეთი ხარისხით მიიღო, და გ)იმ პირის ან ორგანიზაციის, ვინც ასეთი სამუშაო დაუკვეთა, თუკი ის ამ ფორმით საერთოდ არ იყო გამართლებული (პარაგრაფი 1). პასუხისმგებლობაში ვგულისხმობ მინიმუმ, სერიოზული ჯარიმების გადახდას, – როგორც დაზარალებულებისათვის (და არ ვგულისხმობ მხოლოდ სამედიცინო ხარჯებს, არამედ მორალურ ზიანსაც, რომელიც ამ შემთხვევაში, ვფიქრობ სამედიცინო ხარჯებზე გაცილებით მეტი შეიძლება იყოს), ასევე –  ბიუჯეტის სასარგებლოდაც.

კოკა ყოველთვის არ მოიტანს წყალს, მით უფრო – გაბზარული კოკა.

კიდევ კარგად გადავრჩით, მაგრამ თუ ასე გავაგრძელებთ, შემდეგ ჯერზე ტრაგედია შეიძლება უფრო მასშტაბური იქნეს!

P.S. ახლა ვნახე ვიდეო, რომელიც ვიღაცას ამ მეტროში ჯერ კიდევ შარშან აგვისტოში გადაუღია – თუ როგორ ირხეოდა მეტროს ეს ჭერი მატარებლის გავლის დროს. ალბათ, ეს კონსტრუქცია მყარად არ იყო დამაგრებული და მართლა “შეკიდული”/”დაკიდული” იყო… კი მაგრამ, მეტროს სადგურში (სადაც ყოველ 3-4 წუთში მატარებელი მოძრაობს და სერიოზულ რხევებს იწვევს!) ასეთი ტიპის მოქანავე კონსტრუქციის მიმაგრება შეიძლება? დილიდან მედიაში სულ “შეკიდული ჭერი” ისმოდა და მეც ისე გამოვიყენე ეს ტერმინი, არც კი მიფიქრია, რომ სინამდვილეში მართლა დაკიდებული იქნებოდა ის კონსტრუქცია. მგონი, არსად არ მინახავს მსგავსი რამ. პროექტი ვინ დაამუშავა? 😦

ჯანდაცვის რეფორმის ახალი ეტაპის მოლოდინში

საყოველთაო აღიარებით, ჯანდაცვის სექტორი ის სფეროა, სადაც დღევანდელ ხელისუფლებას ყველაზე მეტი მიღწევები გააჩნია – უნივერსალური სახელმწიფო დაზღვევის და C ჰეპატიტის პროგრამებმა უამრავი ადამიანის გადარჩენა შეძლო და საზოგადოების თუ ექსპერტების მხრიდან, ძირითადად, მოწონებით სარგებლობს. ჯანდაცვის მინისტრი ერთ-ერთი ყველაზე რეიტინგული პოლიტიკოსია. და თუ წინა ხელისუფლების პირობებში ოჯახის წევრისათვის ჰოსპიტალური სამედიცინო დახმარების გაწევა ხშირად ოჯახოს ფინანსურ კაბალაში ჩავარდნას, კატასტროფული ვალების აღებას და საცხოვრებლის გაყიდვის სერიოზულ რისკს უკავშირდებოდა, დღეს ამ მხრივ მდგომარეობა მნიშვნელოვანწილად გამოსწორდა.

თუმცა, აქვე უნდა ითქვას, რომ ნებისმიერი რეფორმა იდეალური არასდროს არის და კურსის და პროგრამების კორექტირება  ყოველთვის დაუსრულებელი პროცესია. ისიც არაა დასამალი, რომ უნივერსალურ ჯანდაცვაში უაღრესად დიდი ხარჯების ჩადება, მაშინ, როცა განათლება, მეცნიერება, კულტურა, ეკოლოგია და სხვა სფეროები ჯერაც ლამის გერების ბედში აღმოჩნდნენ, ვერ იქნება სამუდამო სტრატეგია. უნივერსალური დაზღვევის პროგრამის ხარჯ-ეფექტურობა კრიტიკას იმსახურებდა, ისევე როგორც მისი სამიზნე აუდიტორიის პროფილი – რამდენად აუცილებელი იყო, რომ ნებისმიერ მოქალაქეს ჰქონოდა უნივერსალური ჯანდაცვის პაკეტით სარგებლობის უფლება? დღეს ეს უკვე შეცვლილია და ახლა საქმე იმაშია, რომ ქანქარის ერთი ზღვრული გადახრიდან („ყველამ თავად მიხედოს თავის ჯანდაცვას!“) მეორე უკიდურესობაში („ყველას ჯანდაცვას სახელმწიფო მიხედავს!“) გადასვლა არასდროს არ არის გამართლებული. და ზოგადად სწრაფი და 180-გრადუსიანი ცვლილებები, რაც არ უნდა სწორი იყოს – პოლიტიკური, სოციალური თუ ეკონომიკური მიზნებით, ხშირად სერიოზულ გამოწვევებს უკავშირდება – ან სისტემის, ან ამ სისტემით მოსარგებლეების მხრიდან გაუმართლებელი ზემოგების სურვილის და სისტემის ფინანსური მდგრადობის კუთხით.

პარლამენტის ჯანდაცვის და სოციალურ საქმეთა კომიტეტის თავმჯდომარის კაკი ზოიძის ხელმძღვანელობით, რამდენიმე თვეა, ჯანდაცვის რეფორმის სამომავლო გეგმების შესახებ მეცნიერებთან, სპეციალისტებთან და ექსპერტებთან შეხვედრები ეწყობა. ა.წ. მაის-ივნისში მეც მქონდა რიგ ამ შეხვედრებში მონაწილეობის პატივი. გადავწყვიტე, იქ განხილულ საკითხებზე, პრობლემებსა და  შესაძლო გამოსავლებზე ჩემი მოსაზრებები გაგიზიაროთ.

შეხვედრებზე ჯანდაცვის სამინისტროს რეგულირების სამმართველოს უფროსის, ნათია ნოღაიდელის მიერ თვალსაჩინოდ იქნა წარმოდგენილი მთავარი სისტემური პრობლემები:

• კადრების არათანაბარი განაწილება
• ექიმების ჭარბი რაოდენობა
• ექიმებისა და ექთნების არაბალანსირებული თანაფარდობა
• ექთნების როლის, ფუნქციებისა და საჭიროებების უგულებელყოფა
• სამედიცინო კადრების არათანაბარი გეოგრაფიული განაწილება
• ფართო პროფილის ექიმების ნაკლებობა
• დაბალი პროდუქტიულობა
• დისბალანსი ადამიანური რესურსის წარმოებასა და მოთხოვნას შორის
• შრომითი და სოციალური დაცვის მექანიზმების არასრულფასოვნება და დაბალი ანაზღაურება
• კადრების დაბერების ტენდენცია
• პერსონალის არასათანადო კვალიფიკაცია.

შევეცდები, ზოგიერთ ამ პრობლემაზე და მათი გადაჭრის ან შემცირების სავარაუდო გზებზე შევჩერდე:

• ექიმებით უზრუნველყოფის მაჩვენებელი – 653.9
• ექთნებით უზრუნველყოფის მაჩვენებელი – 440.5
• ექთნებისა და ექიმების თანაფარდობა – 0.67 – 0.8 (ამაზე ნაკლები მხოლოდ საბერძნეთს აქვს – 0.6, თურქეთს – 1.4)
• ექიმებით უზრუნველყოფის მაჩვენებელი სტომატოლოგიური სპეციალობების გარეშე – 586.5

როგორც ვხედავთ, საქართველო გამოირჩევა ექიმებით უზრუნველყოფის მაღალი და ექთნებით უზრუნველყოფის დაბალი მაჩვენებლებით, რაც ჯამში ექთნები/ექიმები-ის ძალიან ცუდ მაჩვენებელს იძლევა, რომელიც დამოუკიდებლობის პერიოდში არამცთუ არ გაუმჯობესდა, არამედ გაუარესდა კიდეც (1995 წელს 1.25 იყო). განსაკუთრებით ცუდია ეს თანაფარდობა თბილისში, შედარებით უკეთესი – რაჭა-ლეჩხუმში, სამცხე-ჯავახეთში და მცხეთა-მთიანეთში.

თუმცა, თსსუ-ის პროფ ზაზა ბოხუას აზრით, სამინისტროს მიერ მოყვანილი სტატისტიკა, სავარაუდოდ, ეყრდნობა გაცემული სერტიფიკატების, და არა – სადღეისოდ სექტორში მომუშავე პროფესიულად აქტიური ექიმების რაოდენობას. მართლაც, ყოველი ჩვენთაგანი ადვილად გაიხსენებს იმ ახლობლებს და ნათესავებს, რომლებიც ექიმის დიპლომის და სერტიფიკატის ფლობის მიუხედვად, დიდი ხანია, ექიმებად აღარ მუშაობენ. ამიტომ, როგორც ექიმების რაოდენობის მაჩვენებელი, ასევე ექთნების/ექიმების ინდექსი, რეალობას, ალბათ, 10-30%-ით მაინც არის აცდენილი. თუმცა, ამით თავის  დამშვიდება, ალბათ არ იქნება სწორი. ისე კი,  ჯანდაცვის სახელმწიფო და კერძო სექტორში მომუშავე პროფესიონალების (და მათი დატვირთვის) აღრიცხვა არის სწორედ სურათის ნათლად დანახვის და პრობლემის ზუსტად იდენტიფიცირების აუცილებელი პირობა.

მთლიანობაში საქართველოში დღეს სამედიცინო პროფილის უმაღლესი სკოლების კურსდამთავრებულთა რაოდენობა 100,000 მოსახლეზე 27.8-ის ტოლია, მაშინ როცა დსთ-ს ქვეყნებში – 12.3, დანიაში – 14, ესტონეთში – 8, აშშ-ში – 6.4. ასე რომ, თუ ჩვენ ვაღიარებთ, რომ ექიმების ჭარბი რაოდენობა გვყავს, მაშინ აღნიშნულ პრობლემას ჭარბწარმოებით კიდევ უფრო ვამძიმებთ. თუმცა, აქვე გასათვალისწინებელია, რომ დღეს სამედიცინო პროფილის უმაღლესი დაწესებულებების სტუდენტთა საკმაო რაოდენობა უცხოელი სტუდენტებია, რომლებიც დამთავრების შემდეგ აქ დარჩენას არ აპირებენ. მაგალითად, თბილისის სახ. სამედიცინო უნივერსიტეტის ზოგიერთ ფაკულტეტზე უცხოელ სტუდენტთა ოდენობა ჩვენი თანამოქალაქეების რაოდენობას აჭარბებს კიდეც. ასე რომ, როგორც ზევით ხაზი გავუსვი – სამინისტროს მიერ დანახული დიდი სურათი (big picture) ბევრი ნიუანსის დაზუსტებას და მოზაიკის დეტალების ახლოდან დანახვას საჭიროებს.

სამედიცინო პროფესიების რეგულირება – საქართველოში რეგულირებადია მხოლოდ ექიმის და სტომატოლოგის სპეციალობები. მიუხედვად იმისა, რომ საექთნო პროფესიისა და საექთნო განათლების რეფორმირების სფეროში 90-იანი წლებიდან უამრავი რესურსი იქნა ჩადებული, მათ შორის, მსოფლიო ბანკის და US AID-ის დაფინანსებიდან, არც ექთნის, არც ბებია-ქალის და არც ექთნის თანაშემწის პროფესიები, ისევე, როგორც – ფარმაცევტისა, საქართველოში რეგულირებას არ ექვემდებარება. თანამედროვე მსოფლიოში აღნიშნული მდგომარეობა ნამდვილად დაუშვებელია. განსაკუთრებით, ექთნის პროფესიასთან მიმართებაში. საქართველოში საექთნო ასოციაცია უკვე ორი ათეული წელია არსებობს და ვფიქრობ, მასთან თანამშრომლობით ჯანდაცვის სამინისტროს არ უნდა გაუჭირდეს საკანონმდებლო ჩარჩოს დახვეწა და რეგულირების ინსტიტუციონალიზაცია. ეს კიდევ ერთი ნაბიჯი იქნება ამ პროფესიის სრულფასოვანი განვითარებისა და დაფასების გზაზე.

სამედიცინო (საექიმო) განათლება ორსაფეხურიანია – დიპლომამდელი (რომელიც სხვა პროფესიებში დაახლოებით ბაკალავრიატს უთანაბრდება) და დიპლომისშემდგომი – რეზიდენტურა და დოქტორანტურა. ამასთან, რეზიდენტურის დასრულება აუცილებელია საექიმო საქმიანობის დაწყებისათვის და აქ უკვე, განათლების სამინისტროს პარალელურად, რეგულირებაში ერთვება ჯანდაცვის სამინისტროც. მაგრამ როგორ ხდება სპეციალისტების რაოდენობის და განაწილების სტრატეგიული დაგეგმვა? აქ უპრიანი იქნება გავიხსენოთ დანიის მაგალითი – ქვეყანაში, რომელიც დაახლოებით საქართველოს ტოლია ფართობით და ოდნავ მეტი – მოსახლეობით, სამედიცინო სერვისის მომწოდებელი ორგანიზაციები უმეტესწილად კერძო სექტორს ეკუთვნის. მიუხედავად ამისა, საზოგადოებრივი ჯანდაცვის სისტემა 5 წლით ადრე ზუსტ გათვლას აკეთებს, თუ ჯანდაცვის რამდენი პროფესიონალი დასჭირდება მას პირველადი ჯანდაცვის რგოლში 5 წლის შემდეგ და სწორედ ლიცენზირების ეს ბარიერი განსაზღვრავს კადრების მომზადების შეკვეთას. ჩვენთან კი სამედიცინო და საექთნო განათლება, რომელიც დიდწილად კერძო სექტორია, ისე ახდენს სტუდენტების მიღებას, რომ ნაკლებად ითვალისწინებს არსებულ რეალიებს. სწორედ ამიტომ გვაქვს შემდგომში სერიოზული დისბალანსი. აღნიშნული პრობლემის მოგვარება მკაცრი ადმინისტრირებით არც დანიაში ხდება და არც ჩვენთან იქნება გამართლებული. უბრალოდ, თუ იარსებებს სამედიცინო და საექთნო განათლების დაწესებულებათა შეფასების ისეთი ღია კრიტერიუმი, როგორიც არის მათი კურსდამთავრებულების დასაქმების რეიტინგები, მაშინ, სავარაუდოდ, მაღალრეიტინგულ სკოლებს და უნივერსიტეტებს გაცილებით მეტი აბიტურიენტი ეყოლებათ, ვიდრე მათ კონკურენტებს, რომელთაც ან სწავლის ხარისხის ამაღება მოუწევთ, ან აბიტურიენტთა რაოდენობას ვერ შეავსებენ. პრობლემა ისაა, რომ საქართველოში არც გვაქვს იმის სტატისტიკა და გათვლები, რამდენი ექიმი ან ექთანი გვჭირდება, რამდენი – ზოგადი პროფილის და რამდენი – ვიწრო პროფილისა. ხოლო საექთნო სასწავლებლებისთვის აბიტურიენტთა კვოტირება იმის მიხედვით ხდება, რამდენი კვადრატული მეტრი ფართი, რამდენი ოთახი, რამდენი სკამი და რამდენი კომპიუტერი აქვთ საექთნო კოლეჯებს. არაფერი მაქვს ამ ინდიკატორების საწინააღმდეგო, მაგრამ მათი ერთადერთ კრიტერიუმებად ჩათვლა დაუშვებელი მგონია. თუ საექიმო და საექთნო პროფესიები პაციენტზე და ხარისხზე ორიენტირებული გვინდა, რომ იყოს, ასევე აუცილებელია, რომ სასწავლო დაწესებულების რეიტინგების განსაზღვრაში ფასებოდეს წინა წლების კურსდამთავრებულების დასაქმებისა და წარმატების სხვა მაჩვენებლები – მაგალითად, სამედიცინო პროფესიაში – უცხოურ სარეზიდენტო პროგრამებში წარმატების, უცხოური გრანტების მოზიდვის, მნიშვნელოვანი სამეცნიერო აღმოჩენების და სხვა მსგავსი ინდიკატორები. სწორედ ამ თვლადი და გამჭვირვალე რეიტინგების მიხედვით (იმის მსგავსად, Booking.com-ზე რომ არის ყველა სასტუმროს რეიტინგები) სახელმწიფომ შეიძლება ზოგიერთ სასწავლებელს კვოტის გაზრდის შეთავაზებაც კი გაუკეთოს, ან რამე სხვა შეღავათით – მაგალითად, დაბალპროცენტიანი კრედიტის მიღებაში, დაეხმაროს, ხოლო ნაკლებ წარმატებულებს კი – პირიქით, კვოტა შეუმციროს კიდეც, იმისდა მიუხედავად, რამხელა ფართი ან რამდენი კომპიუტერი აქვს ამ სასწავლო დაწესებულებას. ამ მხრივ, დამსაქმებელთა ასოციაციების და პროფკავშირების მხრიდან მოწოდებული გაზომვადი და ობიექტური ინფორმაცია შეიძლება მნიშვნელოვანი და საჭირო ინდიკატორი აღმოჩნდეს.

სამედიცინო საქმიანობის ხარისხის შეფასება ასევე ჯანდაცვის სამინისტროს, კერძოდ კი პროფესიული განვითარების საბჭოს – კომპეტენციაა. მაგრამ რა კრიტერიუმებით აფასებს იგი სპეციალისტთა კომპეტენციას და მათი საქმიანობის ხარისხს? მხოლოდ საჩივრებით და ამ საჩივრებზე რეაგირებით? თუ არ გავხდებით პროაქტიულები და წინასწარ არ მოვახდენთ სისტემური პრობლემების იდენტიფიცირებასა და პრევენციას, მუდამ ხანძრის ლიკვიდაციის რეჟიმში ვიქნებით და არა – ხანძრის თავიდან აცილებისა, რაც უფრო ეფექტურია და უფრო ჰუმანურიც – არა მარტო პაციენტთან, არამედ – სამედიცინო პერსონალთან მიმართებაშიც. არაა აუცილებელი რეგულირების და შემოწმების ტვირთის მთლიანად სამინისტროს კისერზე აკიდება და ამით სახელმწიფო ბიუროკრატიული აპარატის მნიშვნელოვანი ზრდა. მიზანშეწონილი მგონია, რომ გარკვეული მოდულები – უწყვეტი განათლების სისტემა, ინფექციების კონტროლი, ხარისხის კონტროლი, გაიდლაინების დანერგვის და შემოწმების სისტემა და სხვა – სავალდებულოდ ითვლებოდეს, თუნდაც – კერძო ორგანიზაციებისათვის, ხოლო მათი არარსებობის შემთხვევაში ამ ორგანიზაციებს სელექტიური კონტრაქტირებისას შესაბამისი და წინასწარ ცნობილი  (!) სისტემის თანახმად – ქულები აკლდებოდეთ. ასევე ქულების დაკლება შეიძლება განისაზღვროს მაშინაც, თუ რაიმე სერიოზული შემთხვევის – პაციენტის გარდაცვალების ან მცდარი პრაქტიკის დაფიქსირებისას, შემოწმება აღმოაჩენს, რომ აღნიშნული მოდულების ფუნქციონირება დადგენილი წესიდან და პროცედურებიდან სერიოზული გადახრით ხდებოდა. არაფერი ისე ეფექტურად არ მოქმედებს საბაზრო ურთიერთობების პირობებში, როგორც ფინანსური ჯარიმები  პროცედურული ხარვეზებისათვის (განსაკუთრებით – ამ ხარვეზების რეციდივულად გამეორებისათვის!) და პირიქით, ფინანსური და სხვა სტიმულები – პროცედურების/სტანდარტების განუხრელად დაცვისათვის. როცა ეს კულტურა სტანდარტად დანერგილი და მკაცრად და ხანგრძლივად განხორციელებული იქნება, სავარაუდოდ, სახელმწიფოს მხრიდან ნაკლები ბიუროკრატიული აპარატიც კი გაცილებით უფრო ეფექტურად იმუშავებს.

გეოგრაფიულ და პროფილურ დისბალანსთან გამკვლავებისთვის საუკეთესო გადაწყვეტილებად ამ დისბალანსის ფინანსური მართვა მესახება – რაც და სადაც გვაკლია, იქ სახელმწიფომ ასეთი კადრების ეკონომიკური და სოციალური სტიმულირება უნდა მოახდინოს. მაგალითად, მთიან რეგიონებში ხელფასის ნამატები, ბინებით უფასო ან ნაწილობრივი უზრუნველყოფა, იაფი კრედიტის აღების პირობები ან კრედიტის გადავადება, ოჯახის წევრების სწავლის, სამედიცინო დაზღვევის, ასევე, – თავად პროფესიონალების უწყვეტი განათლების დაფინანსება  და თანადაფინანსება. შესაძლებელია ახალდამთავრებულთა რეგიონებში განაწილების წესის უფრო ეფექტურად გამოყენება – კარიერული ზრდის უკეთესი პოტენციალის შეთავაზებით მათთვის, ვინც ამ ნაბიჯს ხანგრძლივი პერიოდით (მაგ, 5 წლით და მეტით) გადადგამს, ხოლო 3-წლიანი შეიძლება სავალდებულოც იყოს, ოღონდ რაიონის არჩევის საშუალება თავად უნდა დავუტოვოთ. ალბათ, სწორედ ამ ხარვეზის ბრალი იყო, რომ წელს მაღალმთიან რეგიონებში ადგილები დარჩა, რადგან აპლიკანტებს (მომატებული ხელფასების წყალობით მსურველები მართლაც იყო) არ შეეძლოთ რაიონის თავისუფლად არჩევა. მისასალმებელია, რომ 2014-15 წლებში მთიან და მოსაზღვრე რაიონებისთვის შერჩეული იქნა იქ დეფიციტურ 7 პრიორიტეტულ სპეციალობებში 27 მაძიებელი, რომელიც სათანადო გადამზდებას გადის და უკვე 4-მა დაასრულა, სპეციალობით “გადაუდებელი მედიცინა”. თუმცა, ეს ძალიან ცოტაა და ამ მიმართულებით მუშაობა, ალბათ, უნდა გაძლიერდეს.

ფართო პროფილის ექიმების ნაკლებობა იმ მედლის მეორე მხარეა, სადაც სპეციალისტთა წილმა უკვე 78%-ს მიაღწია! და ვინმე თავს დადებს ამ სპეციალისტთა მაღალ ხარისხზე? რა ხარისხზეა საუბარი, თუ მათი დიდი ნაწილი მინიმალური დატვირთვით მუშაობს? ხომ არ სჯობია, რომ ასეთ შემთხვევებში სახელმწიფომ მათ უფრო აქტიურად შესთავაზოს ფართო პროფილის სპეციალისტად რე-კვალიფიკაცია? – სათანადო მოკლევადიანი გადამზადების გავლით და რეგიონებში დასაქმების და ხელფასის მაღალი რანგის გარანტირებით? აქვე ისიც უნდა აღვნიშნო, რომ ზოგჯერ პოპულარული სამედიცინო დაწესებულებების ამბულატორიულ დეპარტამენტებში სპეციალისტების მიერ ავადმყოფის გასინჯვისა და კონსულტირების დრო შემაშფოთებლად მცირეა – 7-დან 10 წუთამდეა ხოლმე. არადა, მხოლოდ ანამნეზის ნორმალურად შეკრებასაც კი ხშირად ამაზე მეტი დრო სჭირდება. ალბათ, უნდა დავფიქრდეთ იმაზეც, როგორია იმ მედლის მეორე მხარე, როცა სპეციალისტი სამუშაო დღის განმავლობაში 30-40-ზე მეტი ავადმყოფის კონსულტირებას ახდენს, რამდენად კარგია ასეთი „რეკორდული სისწრაფე“, რომელიც ჩარლი ჩაპლინის „დროის მანქანის“ კონვეირს მოგვაგონებს. კონვეირზე გამახსენდა, – ისიც გასარკვევია, ხომ არ ხდება უნივერსალური სამედიცინო დაზღვევის პირობებში, ერთი დაწესებულების სხვადასხვა სპეციალისტების მიერ ერთმანეთთან ავადმყოფების „კონვეირული გადამისამართება“ ამის რეალური საჭიროების გარეშე? ვფიქრობ, პაციენტის კონსულტირების მინიმალური დროის დაწესება და/ან სამედიცინო ბარათებში კონსულტაციების მართებულობის არჩევითი შემოწმება და დარღვევებზე ასევე საჯარიმო ქულების დაწესება, რაც სელექტიურ კონტრაქტირებაზე მოახდენდა გავლებას, დაწესებულებათა მენეჯერებს უბიძგებდა ამ მავნე პრაქტიკის გაკონტროლების საკუთარი სისტემების შემოღებისაკენ. ამის უკეთ მართვა კი ჯანმრთელობის მართვის ელექტრონული სისტემბის და ელექტრონული ისტორიების დანერგვით იქნება შესაძლებელი.

თუ სახელმწიფოს მართლა ასე მწვავე პრობლემად უდგას ექთნების და ექიმების თანაფარდობის ძალიან დაბალი მაჩვენებელი – არ აჯობებს, რომ საექთნო სასწავლებლებს კვოტირება გაეზარდოთ და ყველაზე უფრო კარგი მაჩვენებლების მქონე სასწავლებლებში ყველაზე მაღალი მოსწრების მქონე სტუდენტების გადასახადის 50%, ან სულაც – 100%, სახელმწიფომ დააფინანსოს? ექთნების რაოდენობრივი დეფიციტის მეორე გამოსავალი მოკლევადიანი გადამზადებაა, რაც მე მგონი, იმავე დაწესებულებებში უნდა მოხდეს, სადაც ექთნების სრულვადიანი საბაკალავრო პროგრამები წარმატებით მიმდინარეობს. და მაინც, ვფიქრობ, მოკლევადიანი გადამზადება და სერტიფიცირების კურსები – აჯობებს, მხოლოდ დროებითი ღონისძიება იყოს. და ასეთი გადამზადების მქონე პირებს მომავალში თავისი განათლების ბოლომდე მიყვანის ვალდებულება ჰქონდეთ, რათა რაოდენობრივი დეფიციტი ხარისხობრივი დეფიციტის ხარჯზე არ „შევავსოთ“. ხოლო მანამდე ამ ორი ტიპის (დიპლომი და სერტიფიკატი) მომზადების პირების კვალიფიკაციაც (და ანაზღაურების მინიმალური დონეც!) განსახვავებული უნდა დარჩეს. განათლების მიზნობრივი დაფინანსება უნდა მოხდეს რეგიონებში და კარგი იქნება, თუ აღდგება სერვისის მსხვილი მიმწოდებლებისათვის კადრების მომზადების მიზნობრივი თანადაფინანსების პროგრამა.

აქვე ისიც უნდა დავამატო, რომ ექთნების რაოდენობის გაზრდა ავტომატურად არ მოხსნის საექთნო პროფესიის სრულყოფილად განვითარების პრობლემას. უნდა განისაზღვროს, რა სხვაობაა ექიმის, უმცროსი ექიმის და ექთნის კომპეტენციებში – ამ უკანასკნელთა ამაღლების პირობით. და სამუშაოს გაზრდის კვალობაზე ხელფასების გაზრდის გზითაც.  ისიც უნდა ითქვას, რომ ექთნობის რეგულირების არარსებობა სერიოზული გამოწვევაა ევროინტეგრაციის კუთხითაც.

საუნივერსიტეტო კლინიკები პირადად ჩემთვის, როგორც სამედიცინო უნივერსიტეტის თანამშრომლისათვის, მტკივნეული თემაა

კლინიკის და საუნივერსიტეტო კლინიკის წოდება ლამის ყველა საავადმყოფოს თუ ამბულატორიას უნდა, მაგრამ რეალურად რომ ამ კლინიკაში საუნივერსიტეტო განათლების საშუალება, – ელემენტარულად – სათანადო აუდიტორიები და სასწავლო ოთახები მაინც – იყოს საკმარისი რაოდენობით, ამაზე კერძო კლინიკების ძალიან ცოტა მენეჯერი თუ ზრუნავს. ამიტომ ამ საკითხის რეგულირებაზე ისევ სახელმწიფო უნდა დაფიქრდეს, რადგან განათლება გრძელვადიანი ინვესტიციაა და მოგებაზე ორიენტირებულ შპს კლინიკებს მოგების უფრო (სულ)სწრაფი ვარიანტები აინტერესებთ, ხშირად.

ის, რაც ზემოთ სამედიცინო და საექთნო საგანმანათლებლო დაწესებულებების მიმართ ერთადერთ თუ ყველაზე მთავარ ინდიკატორებად გაუმართლებლად მივიჩნიე – აუდიტორიების და სასწავლო ოთახების რაოდენობა და აღჭურვილობა, ვფიქრობ, საუნივერსიტეტო კლინიკის წოდების სურვილის შემთხვევაში აუცილებლად უნდა იყოს გათვალისწინებული და ჩართული მათთვის შესაბამისი სახელის და სტატუსის მინიჭებისას. მართალია, სამედიცინო განათლება კლერკშიპის ტიპის განათლებაზეა ორიენტირებული, მაგრამ თუ ადრე ფართო კორიდორებში მაინც შეიძლებოდა სტუდენტების შემოკრება და შემთხვევის განხილვა, დღეს ზოგან ესეც გართულებულია, რომ არაფერი ვთქვათ სლაიდ-პროექტორების და ეკრანების გამოყენებაზე და ვირტუალური შემთხვევების ანალიზურ განხილვებზე, რაც არანაკლება აუცილებელია როგორც სტუდენტებთან, ასევე – რეზიდენტებთან მუშაობისას. აუდიტორიების და სასწავლო ოთახების ნაკლებობა არა მარტო სტუდენტებზე აისახება, არამედ კლინიკური და მორფოლოგიური გარჩევების, თუ კონსილიუმების ჩატარების სიხშირეზეც, რაც სამწუხაროდ, უკვე აღარ არის რუტინული პრაქტიკა ზოგიერთ იმ კლინიკაში, რომელსაც საუნივერსიტეტო კლინიკის სტატუსი მხოლოდ პრივილეგიად მიაჩნია და მის პასუხისმგებლობაზე ნაკლებად ფიქრობს.

თანდათან მივუახლოვდი იმ თემას, რომელიც ყველაზე მტკივნეული და აუცილებლად გადასაჭრელი საკითხი მგონია. უწყვეტი სამედიცინო განათლების (უსგ), ანუ, უფრო ზუსტად უწყვეტი პროფესიული დახელოვნების (უპგ) საკითხი. ეს სისტემა, რომელიც დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ჩამოიშალა, შემდეგ 2000-2001 წელს გატარებული საკანონმდებლო რეგულაციებით ახალი ფორმით და მსოფლიოში იმ დროისათვის მიღებულ გადაწყვეტილებებზე  ორიენტირებული  მიდგომით განახლდა. შემოღებულ იქნა უპგ სააკრედიტაციო ქულების მრავალმხრივი სავალდებულო სისტემა და რესერტიფიცრების წესი. უნდა აღინიშნოს, რომ იმ დროისათვის უპგ განათლების სავალდებულო სისტემა არ  მოქმედებდა დიდ ბრიტანეთში, ინდოეთში, ჩინეთში.  სადღეისოდ, უპგ სისტემა სავალდებულოა როგორც ამ ქვეყნებში, ასევე ამერიკის და ევროპის უმეტეს სახელმწიფოებში  (გარდა ბელგიის, საბერძნეთის, პორტუგალიის,  პოლონეთის, ესპანეთის,  ესტონეთის, შვეიცარიის, სლოვაკეთის, ბულგარეთის და სკანადინავიის ქვეყნებისა).

სამწუხაროდ, 2002-2003 წელს საკმაოდ იმედისმომცემის სტარტის შემდეგ, საქართველოში უსგ/უპგ სისტემა პოლიტიკურ ბატალიებს შეეწირა. ხელისუფლებაში მოსვლის წინ ერთიანმა ნაციონალურმა მოძრაობამ „ექიმების ღირსების დაცვის“ ლოზუნგით უსგ-სთან ბრძოლა თავის პრიორიტეტად გამოაცხადა. თურმე, ექიმი რომ პერიოდულად თავის ცოდნის დონეს ადასტურებს, ეს ღირსების შელახვა იყო, ხოლო თუ ექიმი ამ დონეს არ ინარჩუნებს და პაციენტის ჯანმრთელობას ზარალი ადგება…??? მართალია, ფორმალურად სავალდებულო უპგ სისტემამ ლამის 2008 წლამდე გაძლო, მაგრამ ნაცმოძრაობის ხელისუფლებაში მოსვლიდანვე ყველასთვის აშკარა იყო, რომ უკვე ამ სისტემის „გამოცხადებული სიკვდილის ქრონიკას“ ვადევნებდით თვალს. უნდა ვაღიაროთ, რომ უპგ-ის განხორციელებას მართლაც ბევრი ხარვეზი ჰქონდა – იყო ფორმალური და ნაკლებად სასარგებლო კურსებიც, რომელთა მთავარი „დამსახურება“ მონაწილეობაში ფულის გადახდა იყო. ხდებოდა კურსებზე დამსწრებთა მიწერები, ფარმაცევტული კომპანიების გულის მოსაგებად და დაფინანსებიის დამატებითი წყაროს მოსაპოვებლად ბევრი უპგ კურსი სწორედ ამ კომპანიების პროდუქციის რეკლამირებას უფრო ემსახურებოდა, ვიდრე – ექიმთა განათლებას და ცოდნის დონის ამაღლებას, ზოგჯერ ხდებოდა კურსების საათობრივ-საკრედიტო მაჩვენებლების სპეციალურად გაბერვა, იყო რაიონებიდან კურსებზე დასწრების ტექნიკური პრობლემები და სხვა. და მაინც, ეს იყო ჩვეულებრივი ზრდის პრობლემები, რომელიც ყოველ ინოვაციას მოჰყვება ხოლმე. სამწუხაროდ, ხარვეზების გამოსწორების ნაცვლად 2004 წლიდან უკვე სავალდებულო უპგ გაუქმების პარალელურად ისიც კი არ იქნა მოფიქრებული, რომ უწყვეტ განათლებას რამე რეალური პოზიტიური სტიმულები ჰქონოდა შენარჩუნებული, როგორც ეს ბევრ იმ მოწინავე ქვეყანაშია, რომლებიც ზემოთ ვახსენე, სადაც უპგ სავალდებულო არაა, მაგრამ პრაქტიკაში მაინც მშვენივრად არის დანერგილი, როგორც ექიმის ეთიკური ვალდებულება. აქვე დავამატებ, რომ დიდ ბრიტანეთში უპგ მხოლოდ ათიოდე წელია, რაც სავალდებულო გახდა, თუმცა მის პრატიკული განხორციელებას ძალიან ხანგრძლივი ისტორია გააჩნია.

სადღეისოდ, ჩვენთან სამედიცინო კადრების უპგ არსებობს ისე, რომ მხოლოდ ზოგიერთი სამედიცინო დაწესებულების მენეჯერის კეთილ ნებაზეა დამოკიდებული. ვფიქრობ, მისი, როგორც სავალდებულო სისტემის სასწრაფოდ აღდგენა რთული პროცესი იქნება და, ალბათ, სჯობს, თანდათანობით აღდგენაზე ვიფიქროთ. ახლავე უნდა გაცხადდეს ნათლად, რომ უპგ სისტემა უეჭველად გახდება სავალდებულო. სიტუაციის სწორად შეფასების შემდეგ კი უნდა მოხდეს უპგ ფორმების თავიდან დაყოფა და სავარაუდო ქულების და სამოტივაციო სტიმულების სისტემის გაწერა ამოქმედება: რამდენი ქულა – უცხოურ რეფერირებად (peer reviewed) ჟურნალში განთავსებულ სტატიაზე, რამდენი – კონფერენციაზე გაკეთებულ მოხსენებაზე, რამდენი – თავად სპეციალისტის მიერ მომზადებულ უპგ კურსზე… ბევრი რამ უკვე დავიწყებული ძველის გახსენებით და ადაპტირებით შეიძლება მოხერხდეს. ამის მერე უნდა მოხდეს უპგ სავალდებულო ამოქმედების თარიღის დათქმა და სამარშრუტო გეგმის მომზადება. ის, რაც ინდოეთმა შეძლო (გაცილებით გვიან დაიწყეს) ჩვენც უნდა შევძლოთ, ბოლო-ბოლო, ინდოეთის რამდენიმე შტატისათვის მაინც, ექიმებს სწორედ თბილისში ვამზადებთ 🙂 როდესაც უკვე გვეცოდინება, როდიდან არის უპგ სავალდებულო სისტემის ამოქმედება დაგეგმილი, პროცესი თავისთავად დაჩქარდება და ყველაზე ინიციატივიანი დაწესებულებები შესაბამის კურსებსაც მოამზადებენ, ხოლო ყველაზე წინდახედული პროფესიონალები – უკვე ახლავე დაიწყებენ ქულების დაგროვებას (სავარაუდოდ, ქულების 5-წლიანი მარაგი იქნება შეფასებული. დავუშვათ მინიმუმ 50 ქულა იქნება საჭირო რესერტიფიცირების გამოცდაზე გასასვლელად, ხოლო ის ვინც 250 ქულას დააგროვებს, გამოცდის გარეშეც გაიგრძელებს სერტიფიკატის ვადას. არაა გამორიცხული, რომ მკაცრი სისტემის ნაცვლად დროებით მაინც რბილი (პოზიტიური სტიმულების) სისტემა დაინერგოს. მაგალითად, უპგ ქულები ჩაითვალოს აუცილებლად კარიერული ზრდის, პრემიის ან საგრანტო დაფინანსების მისაღებად; უპგ კურსგავლილებს მიეცეთ გარკვეული დაფინანსება კონფერენციაზე მოხსენებისას სამოგზაურო ხარჯების ან საკონფერენციო გადასახადის დასაფარავად და ა.შ. ალბათ, სახელმწიფოს მოუწევს თავადაც გასწიოს გარკევული ხარჯები რაიონების პირველადი ჯანდაცვის რგოლის პროფესიონალების გადამზადებისათვის. ასევე, მკაფიოდ უნდა იქნას შემუშავებული ფარმაცევტული კომპანიების მონაწილეობა უპგ კურსების დაფინანსებაში – მაგალითად, შეიქნას რაიმე სპეციალიზირებული ფონდი, რომლიდანაც კურსების დაფინანსებას უკვე არა თავად კომპანიები, არამედ დარგობრივი ასოციაციების ავტორიტეტული სამეცნიერო საბჭოები მოახდენენ  გამჭვირვალე კრიტერიუმებზე დაყრდნობით. იმედი მაქვს, რეფორმის განხილვების ბოლო შეხვედრაზე, რომელიც მალე შედგება, მრავალი სხვა და უკეთესი იდეაც გაჟღერდება, მთავარია, პოლიტიკური ნება იყოს და პირველი ნაბიჯი – ამ ნების გაცხადება და პროცესის სამარშრუტო გეგმის მომზადება და დამტკიცება მოხდეს. ალბათ, სწორედ ეს იქნება პაციენტის უსაფრთხოებისაკენ და ჯანდაცვის ხარისხის ამაღლებისაკენ ყველაზე ქმედითი ნაბიჯი, რადგან ხარისხის უზრუნველსატოფად პროფესიონალთა მზადყოფნა არანაკლებ  მნიშვნელოვანია, ვიდრე ძვირადღირებული ტექნიკა, თუ – სერიოზული დაფინანსება.

უწყვეტ განათლებასთან არ შეიძლება არ ვახსენო დისტანციური სწავლება / ტელეგანათლება. სხვათაშორის, ჯერ კიდევ 2003 წელს დისტანციურად უპგ პირველი კურსები ქუთაისსა და ბათუმთან ტელეხიდის მეშვეობით განხორციელდა და ამ პროგრამის პილოტირებაში თქვენი  მონა-მორჩილიც ვმონაწილეობდი. უპგ-ს განხორციელებაში თანამედროვე მობილური და ინტერნეტ-აპლიკაციების გამოყენება ბრწყინვალე შანსს აძლევს ქვეყანასაც – არსებული ნაპრალის მოკლე დროში ამოსავსებად და რეგიონებში მცხოვრებ კადრებსაც. ამ მეთოდის გამოყენებისას განათლების მიღება შეიძლება ნებისმიერ ადგილზე და ნებისმიერ დროს, იზოგება სამოგზაურო ხარჯები, არ ხდება სპეციალისტის მოწყვეტა მისი ძირითადი სამუშაოდან, ადვილია თვითშეფასება და კურსის ავტორებთან უკუკავშირი, რასაც კურსის მუდმივი განახლება მოჰყვება ხოლმე… სამწუხაროდ, ელ-სწავლების და მობილური განათლების პოტენციალი ჩვენთან უპგ სისტემის განხორციელებაში ჯერჯერობით ძალიან მწირად არის ათვისებული. ამ მხრივ, სანიმუშოა  საერთაშორისო პორტალ VIC-ზე (www.vic.eeirh.org) ქართველ გინეკოლოგთა და რეპროდუქტოლოგთა მონაწილეობა და ონლაინ განათლების და შეფასების ქართული პლატფორმის შექმნის მცდელობა.

ძალიან მნიშვნელოვანია ამჟამად მიმდინარე ბრიტანეთის სამედიცინო ჟურნალის BMJ ელ-სწავლების საქართველოს პროექტი, რომელიც ამერიკულმა ორგანიზაცია DTRA-მ (US Defense Threat Reduction Agency) დააფინანსა. ამ სამწლიანი პროექტის განმავლობაში განზრახულია მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ავტორიტეტული სამედიცინო ჟურნალის და ონლაინ სწავლების პლატფორმის მნიშვნელოვანწილად გაქართულება, მის ორივე კომპონენტში – BMJ Best Practice  და BMJ Learning რეგისტრაციისა და მონაწილეობის გზით. ამ რესურსში მონაწილეობა რეგისტრირებული ქართველი ექიმების, ექთნების და სტუდენტებისათვის უფასო იქნება კიდევ ორი წლის განმავლობაში. – ეს არის პორტალის საერთო მისამართი – http://cds.bmj.com/?utm_source=cds_GE&utm_medium=email&utm_campaign=registration_complete_cds_GE

http://learning.bmj.com/learning/home.html?locale=ka_GE

BMJ-ის სასწავლო მოდულების ქართულად თარგმნა უფრო სწრაფად ხდება ინფექციური დაავადებების მიმართულებით, რომელიც დამფინანსებელი ორგანიზაციის DTRA-ს პრიორიტეტია, ვიდრე სხვა სფეროებში. პორტალის ორივე ნაწილში უკვე 30-ზე მეტი ნათარგმნი მასალაა, ასევე შემთხვევების განხილვა. BMJ სასწავლო ნაწილში შეიძლება მონაწილის მიერ მოდულების შესრულება (ინგლისურ ენაზე 70 მიმართულებით 1000-ზე მეტი მოდულია) და მოდულის შესრულების კვალობაზე BMJ უწყვეტი განათლების სერტიფიკატების ამობეჭდვა, რომელიც მთელ მსოფლიოში ვალიდურია.  უკვე რამდენიმე ათეული სერტიფიკატია გაცემული ქართველ ექიმებზე, განსაკუთრებით ინფექციონისტები და საოჯახო მედიცინის სპეციალისტები აქტიურობენ. სულ 1000-ზე მეტი ქართველი მონაწილეა დარეგისტრირებული და ყველაზე აქტიური მონაწილისათვის ამჯერად პრიზიც არის დაწესებული – ინდონეზიაში საერთაშორისო კონფერენციაში მონაწილეობის საგზური.

ეს ძალიან საჭირო ნოვატორული პროექტი იმის საწინდარია, რომ უწყვეტი განათლება ექიმებისთვის უფრო ხელმისაწვდომი გახდეს. ხოლო ეფექტის მაქსიმალიზაციისათვის უპრიანი იქნება, რომ სწორედ ახლა, როცა ასეთი  სერიოზული „ლოკომოტივი“ კიდევ ორი წელი უფასოდ გვექნება, დროულად მოხდეს „ლიანდაგების დაგებაც“ და უწყვეტი განათლებასა და ტელეგანათლებაზე სათანადო რეგულაციების შემოღებაც – რაც უფრო მალე მოხდება უპგ პროცესის სავალდებულოდ გახდომის ოფიციალურად დაანონსება, მით მეტი იქნება ამ და მსგავსი სხვა ინოვიაციური პროექტების სარგებლის გამოყენება. თორემ, თუ სამი წელი გავიდა და მერე გადავწყვიტეთ, რომ უპგ პროცესს სავალდებულოდ ვხდით, მერე უკვე უფასოდ ამ და მსგავს პლატფორმებში მონაწილეობა იქნება სანატრელი…

იმედისმომცემი იყო BMJ სწავლების საკითხებზე პროექტის ავტორებთან ერთად ჯანდაცვის მინისტრის მოადგილესთან შეხვედრა, როცა ქ-ნმა ნინო ბერძულმა სელექტიური კონტრაქტირებისას დაწესებულებებში უპგ სისტემისა და, კერძოდ, BMJ Learning-ში ჩართვის მაჩვენებლის, როგორც კონტრაქტირების გადაწყვეტილების ერთ-ერთ განმსაზღვრელ ინდიკატორად მიღების შესაძლებლობაზე ისაუბრა.

BMJ პლატფორმა იძლევა ინდივიდუალური მონაწილისთვის ე.წ  Portfolio-ს გენერირებას. პორტფოლიო ძალიან სასარგებლო ინოვაციაა, რომელსაც ბოლო ხანებში ჯანდაცვის და სამედიცინო სექტორში მრავალი ორგანიზაცია გამოიყენებს. მაგ, თსსუ შინაგანი მედიცინის დეპარტამენტი (პროფ. კახა ჭელიძე) უკვე მრავალი წელია იყენებს. ამ დროს  პროფესიონალის მიერ გავლილი ნებისმიერი აქტივობა აღირიცხება და ერთ სისტემაში ფიქსირდება – რაც ამ ადამიანის მიერ სხვადასხვა სახის ღონისძიებების ქულებით უნიფიცირებული შეფასების შემთხვევაში სერიოზულად გააიოლებს და გამჭვირვალეს გახდის მის მიერ რესერტიფიცირებისთვის განვლილ გზას.

რომ შევაჯამოთ, სადღეისოდ არ გვაქვს უპგ პროცესის არც დაგეგმვა, არც მოტივაცია, არც ხარისხის გაიდლაინებში ინტეგრაცია, არც შეფასების სისტემა, და არც პორტფოლიოს გამოყენების ფართო გამოცდილება. თუმცა, შეხვედრებზე გამოიკვეთა, რომ პარლამენტიც, სამინისტროც და ექსპერტების უმეტესობაც ამ საკითხების უმოკლეს ვადაში გადაწყვეტის დაწყებას მაინც ემხრობა და აუცილებლად თვლის.  სხვანაირად ეჭვქვეშ დგება პაციენტთა უსაფრთხოების და ჯანდაცვის სერვისების მაღალი ხარისხის მიღწევადობა, ევროკავშირთან ინტეგრაცია და ჯანდაცვის პროფესიონალთა მობილურობის საკითხები.

სამედიცინო განათლების დაწესებულებები – სერიოზულ მიღწევად შეიძლება ჩაითვალოს ბოლო ათწლეულში სამედიცინო პროფილის 65 უმაღლეს დაწესებულების 18-მდე  შემცირება. თუმცა, ამ მხრივ მაინც „ლიდერები“ ვართ.

აი, ჩემს მიერ მოძიებული ევროპის ქვეყნების მოსახლეობისა და სამედიცინო უმაღლესი დაწესებულებების შეფარდება, როგორც ვხედავთ, საქართველოში მოსახლეობის ერთ მილიონზე ლამის 5 სამედიცინო უნივერსიტეტი მოდის, ხოლო ევროპაში ეს მაჩვენებელი 1-ის ტოლიც კი არ არის.

თუ სასწავლებლების რაოდენობიდან კურსდამთავრებულთა ცოდნის ხარისხზე გადავალთ, მაჩვენებელი, პირიქით, სავალალოა. სამედიცინო საქმიანობის რეგულირების სააგენტოს დეპარტამენტის უფროსის, პაატა ბუკიას მონაცემებით,  2013-2016 წწ.-ში დიპლომისშემდგომ ერთიან საკვალიფიკაციო გამოცდებზე დადებითი შედეგი აჩვენა გამოსაცდელთა მხოლოდ 52%-მა! შედარებით უკეთესია სახელმწიფო სასერტიფიკაციო გამოცდების შედეგები – 5549 მაძიებლიდან 77%-ის ნაშრომი დადებითად შეფასდა. აქვე უნდა აპლიკანტთათვის საკითხების დიდი ნაწილი ნაცნობია – და ამის გათვალისწინებით, შედეგები კიდევ უფრო მეტი შეშფოთების საფუძველს იძლევა. დარღვევების და საჩივრების გამო კომისიურად განსახილველი გახდა 965 ექიმის პასუხისმგებლობა, რომელთაგან 349-ს სერტიფიკატის მოქმედება შეუჩერდა, ხოლო 615-ს მიეცა წერილობითი გაფრთხილება.  თუმცა, დანარჩენი ექიმების პროფესიონალიზმის და უნარ-ჩვევების მიმართ რომ კითხვის ნიშნები არ არსებობდეს, ეს (2-5%-ის შეცდომები) არ იქნებოდა ძალიან დრამატული.  მაგრამ თუ 25-50% მინიმალურ საკვალიფიკაციო დონეს ვერ აკმაყოფილებს, ვითომ მხოლოდ ყოველ მეათეს თუ ეშლება? ეს ყველაფერი კიდევ ერთხელ ხაზს უსვამს ქვეყანაში პროფესიონალთა დიპლომამდელ თუ დიპლომისშემდგომ მზადებაში არსებულ ხარვეზებს და უწყვეტი განათლების, დისტანციური სწავლების და რესერტიფიცირების პროცესის მოწესრიგების აუცილებლობას. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ თავად სერტიფიცირებულ სპეციალისტთა მონაცემთა ბაზები განახლებას და სტატისტიკური მონაცემების დაზუსტებას საჭიროებს. ამ მხრივ, შეიძლება უფრო აქტიურად იქნას დანერგილი სამინისტროს პორტალზე თავად პროფესიონალთა აუცილებელი რეგისტრაციის და უკუკავშირის მექანიზმის დანერგვა – მინიმუმ, ქალაქებში მაცხოვრებელი ექიმებისა და ექთნებისათვის. კარგია, რომ უკვე 2014 წლიდან დაინერგა ე.წ. „იმიტირებული გამოცდების“ პილოტი, მაგრამ რამდენმა პროფესიონალმა კი მიმართა ამ გამოცდას, ამის მონაცემები არ ყოფილა მოყვანილი. დისტანციური სწავლების და სერტიფიცირების შესაძლებლობები უფრო მეტად შეიძლება იქნას გამოყენებული და ამ მხრივ, ისეთი ქვეყნების გამოცდილებაც კი შეიძლება გამოგვდგეს, როგორიც მონღოლეთია. აღარაფერს ვამბობ იმაზე, რომ სამინისტროს ალბათ არ გააჩნია უცხოეთში მოღაწე ქართველი ექიმების და ექთნების მონაცემთა ბაზა. არადა, ეს მაინც არ უნდა იყოს ძნელად მისაღწევი – მათი უმრავლესობა სიამოვნებით და კმაყოფილებით (და იმედით!) დაგვეხმარებოდა ასეთი ბაზის შექმნასა და შევსებაში. ეს კი ჩვენი ჯანდაცვის სექტორისათვის სერიოზული ადამიანური რესურსია, რომლის დისტანციურად გამოყენება მაინც შეგვიძლია, ხოლო მომავალში, სწორი სტრატეგიის და სტიმულების გამოყენებით – მათი ნაწილი მაინც იქნებ დაბრუნდეს ქვეყანაში, რისი მაგალიითებიც ცოტა, მაგრამ მაინც არის უკვე.

მედიკამენტების ხარჯები და სახელმწიფოს მონაწილეობა – სამინისტროს ჯანმრთელობის დაცვის დეპარტამენტის უფროსის, მარინა დარახველიძის მოხსენებაში წარმოდგენილი იყო ქრონიკული დაავადებების მქონე შედარებით მოწყვლადი პაციენტებისათვის ამბულატორიული მედიკამენტების დაფინანსების ახალი სახელმწიფო პროგრამა.  მუხედავად იმისა, რომ წამლებზე დანახარჯების წილი ჯანდაცვაზე მთლიან დანახარჯებში 2011 წლიდან 10%-ით შემცირდა, იგი მაინც ყველაზე დიდ წილად რჩება – 38%. ამ მხრივ, საქართველო ევროპის ქვეყნებს მნიშვნელოვნად „ასწრებს“, მეორე ადგილზე მყოფი უნგრეთი 32.8%, ხოლო ეუთო-ს საშუალო მაჩვენებელი – 16%. სანამ სიახლეებზე შევჩერდები, არ შემიძლია არ აღვნიშნო, რომ თურმე კარგა ხანია პენსიონერებს, ბავშვებს და შშმ პირებს 100 ლარამდე ფარგლებში სახელმწიფო 50%-იან თანაგადახდას უხდის.  თუმცა, სავარაუდოდ, ამის შესახებ ძალიან ცოტამ თუ იცის, რადგან ამ პროგრამის უტილიზაცია უარრესად დაბალია – სულ დაახლოებით 15,000 ლარი. ეს კიდევ ერთხელ ხაზს უსვამს რამდენად აუცილებელია კარგი ამბის ბენეფიციარამდე მიტანა.

ახალი პროგრამის მოსარგებლე იქნება პირი, რომელიც რეგისტრირებულია „სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში“ და მასზე მინიჭებული სარეიტინგო ქულა  არ აღემატება 100 000-ს. მათთვის განზრახულია გულ-სისხლძარღვთა, სასუნთქი სისტემის, ფარისებრი ჯირკვლის  ძირითადი ქრონიკული დაავადებების, ასევე დიაბეტის  ამბულატორიული მედიკამენტების (სულ – 80-მდე დასახელება) ხარჯების 90%-ის დაფარვა. პროგრამის საწყისი ბიუჯეტი 3,360,000 ლარია და განზრახულია როგორც დაავადებათა, ასევე მედიკამენტების ნუსხის თანდათანობითი გაზრდა. დაავადებათა ჯგუფის შერჩევა მოხდა ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მიერ სიკვდილობის სტრუქტურაში ამ დაავადებათა წამყვანი როლის გათვალისწინებით.

ამ სიახლეს სრულიად ვეთანხმები, მათ შორის თანაგადახდის პრინციპსაც. ჩემი აზრით ჯანდაცვის ნებისმიერი პროგრამის 100%-ით დაფინანსება უკიდურეს შემთხვევაში უნდა ხდებოდეს მხოლოდ. თუნდაც სიმბოლურ თანაგადახდას, და მით უფრო 10%-იანს, აქვს გარკვეული დამამუხრუჭებელი ეფექტი, რომ „უფასო“ მედიკამენტის ზედმეტი მარაგის დაგროვება გამოირიცხოს, ამისთვის ერთ ჯერზე შესაძენი ოდენობის ზღვარიც არის დაწესებული. მნიშვნელოვანია ისიც გაკონტროლდეს, რომ არ მოხდეს მედიკამენტების შეძენა მეზობელ-ახლობლებისათვის „გადასანაწილებლად“.

საერთოდ, ფარმაცევტული საქმიანობის კონტროლი საკმაოდ პრობლემატურია. შესაბამის დეპარტამენტში მხოლოდ 12 ადამიანი მუშაობს, რაც 4,000-ზე მეტი აფთიაქის შესამოწმებლად ნამდვილად წარმოუდგენლად მცირე შტატია. ალბათ, ყველამ ვიგრძენით, რომ რეცეპტის თავიდან მკაცრი რეგულაცია მე-2 ჯგუფის პრეპარატებზე თანდათან შესუსტდა, ამას სტატისტიკაც ადასტურებს – ამ ტიპის სამართალდარღვევათა დაფიქსირების შემთხვევები 215-დან(2015) 117-მდე(2016) ჩამოვიდა. რეცეპტის შემოღებამ ფანტასტიური ეფექტი მოახდინა სააფთიაქო ნარკომანიის აღმოფხვრის მიმართულებით. ამის დასტურია ის, რომ თუ 2012 წელს ქვეყანაში 133 კგ-მდე(!) კოდეინის შემცველი კომბინირებული პრეპარატები იქნა შემოტანილი,  2014 წელს ეს მაჩვენებელი 48 გრამამდე ჩამოვიდა (2700-ჯერ შემცირდა! 14 მილიონი ერთეულიდან – 500-მდე!), ხოლო 2015 წელს საერთოდ შეწყდა. ამავდროულად გაიზარდა რიგი ნევროლოგიური პრეპარატების (ბაკლოფენი, გაბაპენტინი, ზოპიკლონი…) ბრუნვა, სავარაუდოდ, მათი ნარკოტიკულ საშუალებებად გამოყენების გამო, რის გამოც ახლახანს მათ გაცემაზეც გამკაცრდა კონტროლი. ყველაზე სავალალო მგონია ის, რომ 2016 წელს დაფიქსირდა აფთიაქების უნებართვოდ (შეტყობინების გარეშე) ფუნქციონირების 59 ფაქტი! (2013 წელს მხოლოდ 18 იყო და მის მერე განხრელად იზრდება). აუცილებელია უფრო მკაცრი რეაგირება ასეთ შემთხვევებზე, ისევე როგორც ფსიქტროპული და პირველი ჯგუფის წამლების ურეცეპტოდ გაცემის ფაქტებზე. სამწუხაროდ, აქ არსებული მექანიზმები ძალიან რბილია დღესაც. მართალია, 3-ჯერ გამოვლენის დარღვევაზე ხდება ლიცენზიის გაუქმება და 34 ფარმაცევტს 3 წლით შეუჩერდა საქმიანობის უფლება. მაგრამ მაინც არსებობს კანნმდებლობაში ხვრელები, რაც კონკრეტულ დამრღვევებს არსებული რეგულაციების ადვილად გვერდით ავლის და ახალი სახელითა და ახალი დე-ფაქტო მფლობელის მეშვეობით ხელახლა საქმიანობის დაწყების საშუალებას აძლევს. ჩემი აზრით, აუცილებელია კარგი და ცუდი პრაქტიკის მკვეთრად დემარკაცია და პირველ შემთხვევაში სტიმულირება (ფინანსური თუ პროფესიულ-მორალური კუთხით), ხოლო მეორე შემთხვევაში ჯარიმის არა გაორმაგება (6,000-დან 12,000 ლარამდე), არამედ – გაათმაგება. სპეციალური რეგულაციები უნდა დაწესდეს “რეციდივისტების” წინააღმდეგ, რომ ჯანმრთელობის და ადამიანების ნარკომანებად ქცევის ხარჯზე გამდიდრების ცდუნება გაუქრეს მავანს.  თორემ, მხოლოდ სააგენტოს „12 განრისხებული რეგულატორი“, რა თქმა უნდა, გაზაფხულს ვერ მოიყვანს.

განსაკუთრებით დამთრგუნავი იყო ის ფაქტი, რომ თუნდაც ამ 12 ადამიანის მიერ ფარმაცევტული საქმიანობის სექტორში დარიცხული ჯარიმები 1.5 მილიონ ლარს აღწევს, მაგრამ აღსრულება არ ხდება! ვფიქრობ, ამაზე ვინმემ პასუხი უნდა აგოს! სასჯელის არასრულება ხომ დანაშაულის წაქეზების გზაა და რაღა აზრი აქვს სასჯელის გამკაცრებას, თუკი ისიც არ სრულდება, რაც უკვე გასამართლებული და მისჯილია?? საჯაროობა და გამჭვირვალობა აუცილებელია ბნელი ფაქტების ე.წ. მზის სხივით (sunshine act) გასანათებლად. ასევე აუცილებელია არა მარტო იაფი წამლების, არამედ ხარჯ-ეფექტური წამლების შემოტანა და წამლების ხარისხის მონიტორინგი. განსაკუთრებული პრობლემაა ტუბერკულოზი, სადაც არაეფექტური მკურნალობა კატასტროფულ შედეგების და რეზისტენტული შემთხვევების გამრავლების მიზეზი შეიძლება გახდეს.

საკანონმდებლო და საზოგადოებაში მსგავსი ფაქტების მკვეთრად მიუღებლობის მექანიზმები უფრო ეფექტური იქნება, ხოლო ყველაზე უკეთესი კი 2016 წელს ჯანდაცვის სამინისტროს ინიციატივით უკვე დაწყებული მნიშვნელოვანი ინოვაციის – ელექტრონული რეცეპტურის სრულმასშტაბიანი დანერგვა – აი, მაშნ გვექნება საკმაოდ ზუსტი სტატისტიკა, ვინ ვის რა წამალს და რა სიხშირით უწერს. ასევე ამ გზით მოხდება ფარმაცევტულ ფირმებსა და მათ ე.წ. კონსულტანტებს შორის ბურუსით მოცული ე.წ. „თანამშრომლობის“ მზის სინათლეზე გამოტანა. ძალიან ძნელი წარმოსადგენია, რას აკეთებს ასობით კონსულტანტი, თუ არა იმას, რომ ფარმაცევტული ფირმების წამლების უპრაგონოდ და დაუსაბუთებლად გამოწერას, რისთვისაც შემდეგ, სავარაუდოდ, გარკვეულ „ატკატს“ იღებს. მეორე ჯგუფის წამლებზე რეცეპტის მოთხოვნა კი ყველას ცოტათი გვირთულებს სიცოცხლეს, მაგრამ პოლიპრაგმაზიისაგან, მრავალი წამლის სახიფათო ურთერთქმედების, და თვითმკურნალობის, ისევე როგორც დოზის გადამეტების  საფრთხეებისაგან გვიცავს. თუ ელექტრონული რეცეპტურა ნორმა გახდება, ამ მრავალ გამოწვევას უფრო ადვილად მოევლება, თუნდაც მინიმალური რაოდენობის მაკონტროლებელი აპარატის პირობებში.

ნაციონალური მოძრაობის დროს კრიმინალური რეჟიმის ერთ-ერთი ეშმაკური მეთოდი იყო „მიუშვი და მერე გაატყავე!“ ბიზნესის საკანონმდებლო რეგულაციების გამარტივება და ბიზნესის დაწყების გაიოლება, ზოგჯერ გარკვეული ხვრელების სპეციალურად დატოვებაც კი ორ მიზანს ემსახურებოდა – საკუთარი ელიტურ-კორუფციული ბიზნესების აყვავებას, ხოლო შემდეგ საკუთარის პარალელურად აღმოცენებული ბიზნესების ელვისებურად მოგუდვას! უნდა ვაღიაროთ, რომ გაზრდილი დაჭერების და გადავსებული ციხეების ხარჯზე რეგულაციების დარღვევის შიში უფრო ეფექტურად მუშაობდა, ვიდრე დღევანდელი რბილი პოლიტიკა. სამწუხაროდ, როგორც ბრეხტის გენიალურ პიესაში ამბობს მთავარი გმირი – სულაც არ მინდა უხეში და სასტიკი ვიყო, მაგრამ ჩემი ზედმეტი სირბილის გამო ირგვლივ ყველა თავად ხდება ჩემს მიმართ უხეშიც და ზარმაციც. ამიტომ ხანდახან მჭირდება ჩემი უხეში და სასტიკი ძმაო… წარმოიდგინეთ, ნაციონალური მოძრაობის დროს რომ რეცეპტის გამოყენებაში დარღვევები დაწყებულიყო, ისინი 12-შტატიანი აპარატის ნაცვლად თინეიჯერებს დაიქირავებდნენ და მათ საკუთარი სმარტფონებზე დაფიქსირებული დარღვევების სანაცვლოდ კატასტროფული ჯარიმებით და ციხეში ჩასმული პრობაციონერების გადახდებიდან შემოსული თანხების პროცენტს დაუნიშნავდნენ ხელფასად. ჰოდა, რეჟიმი სწორედ ამ ახალგაზრდა ჰუნვეიბინების ხარჯზე შეავსებდა ბიუჯეტს და გახედნიდა ბიზნესს… გვინდა ასეთი მმართველობის და ფორმების დაბრუნება? როცა იმ აფთიაქების მფლობელებზე ვფიქრობ, ვინც მერამდენედ ხსნის აფთიაქს დანაშაულებრივი გზით გასამდიდრებლად, ვფიქრობ, რომ რეციდივისტი დამნაშავეების მიმართ დღევანდელი რეგულაციების და აღმასრულებელი სისტემა ზედმეტად ლმობიერია – საზოგადოების ხარჯზე…

ძალიან გამიგრძელდა ეს ბლოგი და ვშიშობ, ბოლომდე არავინ წაიკითხავს. ამიტომ ფინანსებზე მოკლედ გაგაცნობთ სამინისტროს მიერ (ქ-ნი მარინა დარახველიძე) წარმოდგენილ ინფორმაციას – არის პოზიტიური ძვრები – ჯანდაცვაზე სახელმწიფო დანახარჯბი 450 მილიონიდან 914 მილიონამდე გაიზარდა, საბიუჯეტ წილი 5.3%-დან – 8.6%-მდე, რაც მშპ-ს 1.7%-დან 2.9%-მდე ზრდას ნიშნავს, სახელმწიფო დანახარჯების წილი 21%-დან 36%-მდე გაიზარდა… მაგრამ ჯიბიდან მოსახლეობის ხარჯები ჯანდაცვაზე მაინც ძალიან მაღალი – 57.3% რჩება, რაც ძალიან მაღალია ევროპულ მაჩვენებლებთან შედარებით. ძალიან მაღალია ხარჯები მკურნალობაზე და არა – პრევენციაზე! ჯერ კიდევ არ გვაქვს მომსახურების აქტიური შესყიდვა და სელექტიური კონტრაქტირება. ვფიქრობ, რადგან სახელმწიფო საკმაოდ ბევრს იხდის ჯანდაცვის სამსახურებში, თანაც უხდის ძირითად კერძო ბიზნეს კომპანიებს, აქაც აუცილებელია სწორედ რომ გარჩევა და სელექტირება. არ შეიძლება, ერთი ფასი ჰქონდეს იმასაც, ვინც საქმეს ბრწყინვალეს ასრულებს და იმასაც, ვინც დაასაშვების ზღვარზე მიჩოჩავს. არ შეიძლება ერთი ფასი იყოს იქ, სადაც მხოლოდ მოწვეული და სხვაგანაც მოთანამშრომლე კადრები მუშაობს (რეანიმატოლოგი და ანესთეზიოლოგი, რომელიც 5-6 სამსახურშია პარალელურად დასაქმებული!) და იქაც, – სადაც კადრების წვრთნასა და გადამზადებაზე სერიოზულ დროს და თანხებს ხარჯავენ. იქ სადაც ელექტტრონული ისტორია აქვთ დანერგილი,  მომსახურების ხარისხის მართვასა პაციენტთა კმაყოფილების შესწავლას ახდენენ და იქაც – სადაც ეს არაფერი გააჩნიათ… არ ვიცი, როგორ, მაგრამ ეს “ურავნილოვკა” ან უნდა აღმოიფხვრას, ან ნელ-ნელა დაბალი ხარისხის მომსახურების დაწესებულებები უნდა თამაშგარე მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. საერთოდ, არ შეიძლება იყოს დაბალი ხარისხის ჯანდაცვის დაწესებულება… მით უფრო, როცა რამდენჯერმე გაფრთხილებულია და მაინც არაფერი გამოსწორდა…

მადლობელი ვიქნები, თუ სხდომების სხვა აქტიური მონაწილეები, მაგ. თენგიზ ვერულავა, დევი ხეჩინაშვილი, თინათინ ტურძელაძე, ზაზა ბოხუა და სხვები დაამატებენ ინფორმაციას აღნიშნულ შეხვედრებზე ან შემისწორებენ იმას, რაშიც ან არასწორი ვიყავი, ან რაც უკეთ შეიძლებოდა მეთქვა.